جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در جریان انتصاب خلیفۀ الهی، قرآن کریم از تعلیم اسماء به حضرت آدم خبر می‌دهد؛ اسمائی که بر ملائکه عرضه می‌شود و آن‌ها اظهار بی‌اطلاعی می‌کنند: ﴿وَ عَلَّمَ آدَمَ الْأَسْماءَ کُلَّها ثُمَّ عَرَضَهُمْ عَلَى الْمَلائِکَةِ...﴾ (البقره:31). چیستی و مصادیق این اسماء همواره مورد بحث و اختلاف مفسران بوده که در دو رأی، قابل ساماندهی است: 1. تعلیم همۀ حقایق عالم 2. شناساندن ارواح اهل‌بیت علیهم السلام که مستند به سه روایت تفسیری است. پژوهش حاضر، با تحلیل سندی و محتوایی، سه روایت یادشده را به ‌شهادت مؤیدات قرآنی و روایی، قابل اعتماد ارزیابی ‌می‌کند. آنگاه در مواجهۀ این روایات با دستۀ دیگری از روایات، از میان سه رویکرد مفسران، دیدگاه جمع بین دو دسته روایت را برمی‌گزیند؛ اما برای رفع اشکال‌های برخی مفسران، به این تحلیل می‌رسد که حقایق همۀ موجودات عالم به حضرت آدم، تعلیم داده شد که والاترین مصادیق آن، ارواح اهل‌بیت(ع) بوده؛ اما اسمائی که بر ملائکه عرضه شده و آن‌ها به دلیل مرتبۀ ناز‌‌ل‌تر از آن مطلع نبودند، تنها حقیقت اهل‌بیت بوده است. شواهد درون‌متنی آیه نظیر تفاوت ضمائر آیه، تفاوت کاربرد واژگان تعلیم در مورد آدم و انباء در مورد ملائک، نیز دقت در کاربست الفاظ روایاتِ سه‌گانه این رأی را تقویت می‌کند. بنابراین، آیۀ تعلیم اسماء با استناد به این سه روایت بر وجود نوری اهل‌بیت و تقدم خلقت نوری آنان بر آفرینش حضرت آدم، دلالت دارد.

در آیات مربوط به سکونت حضرت آدم(ع) و حوا در بهشت، خداوند آنها را از نزدیک شدن به درخت معینی، نهی می‌کند که مفسران فریقین، در مورد چیستی این درخت وجوه مختلفی را مطرح کرده‌اند. برخی مفسران شیعه، با استناد به سه روایت از معصومان، شجرۀ ممنوعه را با وجود اهل‌بیت(ع) مرتبط دانسته‌اند. راستی‌آزمایی این قول بسیار حائز اهمیت است چرا که در صورت صحت، می‌تواند دلالت آیاتی از قرآن را بر خلقت نوری اهل‌بیت(ع) به اثبات برساند. این پژوهش، با روش توصیفی- تحلیلی، روایات یادشده را از حیث سند و محتوا ارزیابی ‌کرده است. بررسی‌ها نشان می‌دهد که لااقل یکی از این روایات، از اتقان سندی و متنی کافی برخوردار است. اما در سند دو روایت دیگر، خدشه‌هایی وجود دارد؛ با این حال، شواهدی از عقل، قرآن و روایات، موجبات مقبولیت آن‌ها را فراهم آورده است. تحلیل محتوایی این روایات نیز بر این مطلب دلالت دارد که درخت ممنوعه، از میوه‌های مختلفی برخوردار بوده؛ لیکن در بین میوه‌ها، آنچه برای حضرت آدم(ع) و حوا جذابیّت داشته، علم محمد و آل محمد(ص) بوده است. مطابق این وجه، به نظر می‌رسد آیات شجرۀ ممنوعه، بر وجود نوری اهل‌بیت(ع) نیز اشارت دارد.

در بحث از تفاوت های بیانی آیات مشابه، این سوال مطرح می شود که چه عواملی سبب ایجاد چنین تفاوت هایی شده است. چه چیز سبب می شود تا لفظی در یک آیه مقدم و در آیه مشابهش موخر شود و یا واژه ای از یک آیه حذف و در آیه مشابهش ذکر شود و .... به طور کلی می توان گفت این تفاوت اسلوب ها به سه عامل باز می گردد که عبارتند از: سیاق معنایی، سیاق لفظی و تفنن در کلام. سیاق معنایی و لفظی حکمت اختصاص هر لفظ به سوره را توضیح می دهد و تفنن در کلام، تنها وجود اختلاف در آیات را تبیین می کند.

قرآن کریم، معجزة پیامبر اسلام(ص) است و بزرگترین وجه اعجاز آن، اعجاز بیانی و فصاحت و بلاغت بی بدیل آن است. در تحقیق حاضر، حکمت تفاوت تعابیر آیات مشابه مورد بررسی قرار گرفته است. آیات مشابه، آیاتی است که موضوعی را با الفاظ و تعابیر مشابه بیان می کند، لیکن از نظر چینش و گزینش الفاظ دارای تفاوتهایی است. تقدیم و تأخیر، حذف و اضافه، اختلاف در فواصل آیات،اختلاف در نقل، حرف و کلمه مهمترین تفاوت هایی است که در این دسته آیات به چشم می خورد. هدف این پژوهش، کشف حکمت این تفاوتهاست تا گوشه ای از واژه گزینی قرآن نمایان شود. بر اساس این پژوهش دو عامل سیاق معنوی و سیاق لفظی مهمترین عواملی است که در اسلوب این آیات اثر گذار بوده است. اهمیت سیاق و هماهنگی هر آیه با آیات قبل و بعدش به حدی است که نمی توان آیت مشابه را جایگزین هم کرد. هرگونه تغییری در کلمات از فصاحت و بلاغت کلام می کاهد. رسالة حاضر برای بیان این حقایق در دو فصل تنظیم شده است: در فصل اول کلیات بحث و نیز مسائلی مقدماتی در زمینة آیات مشابه مطرح شده است. سیر تدوین علم آیات مشابه، اقسام این آیات و اختلاف در نام گذاری علم آیات مشابه از جمله مباحث این فصل است. فصل دوم با عنوان آیات مشابه و علل تفاوت الفاظ آن به بررسی حکمت اختلاف تعابیر این دسته آیات اختصاص یافته است. در این فصل ‎۳۲۱ مجموعه از آیات مشابه که جمعا بالغ بر ‎۸۲۵ آیه است تحلیل و بررسی شده است. روش اتخاذ در اریة آیات روش ترتیبی است، به نحوی که مباحث از سورة بقره آغاز شده و تا پایان قرآن ادامه می یاد/

علم آیات مشابه از جملە علوم قرآنی محسوب می شود.آیات مشابه،آیاتی است که موضوع واحدی را با الفاظ و تعابیر مشابه بیان می کند،اما از نظر چینش و گزینش الفاظ تفاوت هایی نیز دارند،برخی از این تفاوت ها ـ که از آن با عنوان اقسام آیات مشابه یاد می کنیم ـ عبارتند از:تذکیر و تانیث،تقدیم و تاخیر،حذف و اضافه،مفرد و جمع،اختلاف در نوع جمع،اختلاف در فواصل آیات و… آنچه در این علم مورد بحث قرار می گیرد،حکمت اختلافات آیات مشابه است.اینکه چرا لفظی در یک آیه مقدم و در آیە مشابهش مؤخر شده،یا چرا واژه ای در یک جا ذکر و در جای دیگر حذف شده،یا چرا کلمه ای در یک آیه به شکل مفرد و در آیه مشابه به شکل جمع به کار رفته و از این دست تفاوت ها.در مقالە حاضر کلیاتی در مورد علم آیات مشابه ارائه کرده و ضرورت،مراحل شکل گیری و تدوین این علم را تبیین می کنیم و خواهیم گفت که بررسی این علم چه تاثیرات به سزایی در فهم قرآن دارد.