جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

از منظر نشانه‌شناسی فرهنگی، متون در حکم حافظة فرهنگی، محصول شرایط و ارتباطات بینافرهنگی و نمایانگر فرهنگ و نحوة سازمان‌‌بندی آن هستند. در طی قرون متمادی عرفان و تصوف اسلامی در هیئت مجموعه‌ای از باورها، کرد‌و‌کارها و رسوم در لایه‌های اجتماع رسوخ کرد و به تدریج به صورت فرهنگی منسجم بر بستر فرهنگ جامع اسلامی تشخّص یافت. این فرهنگ جدید توانست نظام‌مندی خود را با استفاده از نظام الگوساز زبان، در قالب ادبیات عرفانی سازماندهی کند. به منظور دست‌یابی به نظام سازمان‌ده فرهنگ عرفان و تصوف اسلامی، اولین متن مستقل فارسی این فرهنگ به روش توصیفی و تحلیلی، کاویده شد تا در پرتو آن، سپهر نشانه‌ای عرفان و مناسبات بینافرهنگی در کشف‌المحجوب هجویری، شناسایی شود. فرهنگ بازنمایی‌شده در این کتاب دارای الگویی دوگان، مشتمل بر «مرکز» با نشانه‌های منسجمی چون: فقر، باطن-گرایی، علمی‌بودن تصوف، مرقعه‌پوشی و ... برای جداسازی دو حوزة خودی از دیگری و «پیرامون» است که پیوسته با دیگران تعامل می‌کند. بیان جهان‌نگری خاص صوفیانه و اثبات آنها در قالب فقهی و کلامی و منابع استنادی آنها، تدوین اصول، مشایخ و فِرَق متصوفه مطابق اصول، رجال و مکاتب مختلف سپهر‌های کلامی و فقهی و بیان مباحثی چون: صفات خداوند و تقسیم‌بندی آنها، موقوفی‌بودن این اوصاف، توحید خداوند، حدوث و قدم الهی، غنی و بی‌نیاز بودن او و .... در کشف‌المحجوب از فضاهای مرزی است که عرصة تبادلات بینافرهنگی به شمار می‌آید. این فضای مرکزی و فضای حاشیه-ای، شکل‌دهنده به هویت فرهنگی صوفیه با انسجام درونی و مناسبات پویای بیرونی است.

زبان عرفان زبانی سمبولیک است. عرفا برای بیان تجربه‌ها و اندیشه‌های خویش از نمادهای طبیعی بیش از دیگر نمادها بهره برده‌اند. «سیمرغ» و «هما» دو نماد طبیعی هستند که به اسطوره‌‌ها راه یافته‌ و از آنجا نیز به ادب عرفانی فارسی منتقل شده‌اند. پرندۀ «عنقا» نیز از افسانه‌های عرب جاهلی به ادب عرفانی فارسی ورود کرده است. این پرندگان در گذر از متون اساطیری و حماسی به عالم عرفان، دچار تحولات فراوانی شده‌اند. آن‌ها در زبان عرفان کارکردهای بیشتری داشته و به‌عنوان نماد، معانی مختلفی را برمی‌تابند. جستار پیش رو بر آن است تا به‌شیوۀ تحلیلی‌توصیفی، کارکردهای این پرندگان را در بیان کلان اندیشه‌های عرفانی، با تکیه بر اشعار برجستۀ عرفانی فارسی واکاوی کند. نتیجۀ تحقیق نشان می‌دهد که اولاً دو پرندۀ سیمرغ و هما دو پرندۀ طبیعی و زمینی هستند که جنبۀ اساطیری پیدا کرده‌اند؛ ثانیاً به‌رغم اینکه سه پرندۀ سیمرغ، هما و عنقا در شعر عرفانی، سمبلی برای بیان حقیقتی والاتر بوده و اغلب به‌جای هم به کار رفته‌اند، تفاوت‌های آشکاری دارند؛ ثالثاً کاربرد سمبلیک پرندگان با رویکرد زیست‌محیطی از سه منظر زبان، اندیشه و اخلاق قابل بررسی است که طرح این موضوع می‌تواند در دگرگونی زیرساخت‌های اندیشگی جامعه نسبت به محیط‌‌زیست تأثیرگذار باشد.