جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

کتاب «سفینة الاولیاء» یکی از تذکره‌های ارزشمند عارفان از محمد داراشکوه (1024 – 1069 ه.ق) است که دربردارندۀ اطلاعات درخوری درباره صوفیه و فرقه ها و نحله‌های آن، از آغاز پیدایش تا عهد مؤلف است که در ساحت پژوهش‌های تاریخی تصوف حائز اهمیت است. از این اثر، چندین نسخۀ خطی و یک نسخۀ چاپ سنگی به دست آمد که تا کنون مورد مطابقه، تدقیق و تصحیح قرار نگرفته‌اند. با توجه به آن که اثر یاد‌شده، از جهت اشتمال بر اطلاعات تاریخی صوفیه -به ویژه اطلاعات دست اول از برخی صوفیه معاصر مؤلف-، زاویه دید و شیوه نگرش نویسنده در طبقه بندی صوفیه، تامّلات زبانی در متن اثر و جنبه هایی دیگر، از اهمیت بالایی برخوردار است و تا کنون به چاپ نرسیده است، ارائۀ نسخه‌ای تصحیح شده همراه با فهرست‌ها و تعلیقاتی درباره محتوای کتاب ضرورت دارد. در این مقاله، علاوه بر معرفی بعضی نسخه‌های موجود کتاب سفینةالاولیاء، به بررسی پاره‌ای از ویژگی‌های زبانی، ادبی، محتوایی و رسم‌الخط اثر و نیز بیان دلایل ضرورت تصحیح این کتاب پرداخته شده است.

مقالۀ حاضر به معرفی رساله‌ای نویافته‌ از نجم‌الدین رازی (573 – 654 ه.ق) می‌پردازد که در پایان قرن ششم، پیش از حملۀ مغول و در هنگام حیات مجدالدین بغدادی (شهادت: 607 یا 616 ه.ق) نوشته شده است. در این پژوهش ضمن تصحیح و شرح این رساله تلاش می­شود تا با جستجو در همانندی­های میان این اثر با دیگر آثار نجم‌الدین، به‌ویژه مرصادالعباد، تعلق و انتساب آن به نجم­الدین ثابت شود. به سبب استفاده از لغات و ترکیبات و عبارات همانند، احادیث یکسان، ابیات و اشعاری که نجم‌الدین در آثار خود از آنها سود برده است و همچنین طرح موضوعات مشابه می­توان این رساله را از نجم رازی دانست. روش پژوهش با توجه به اهداف آن در مقدمه تحلیلی سبک‌شناسانه و در بخش تصحیح به روش نسخه‌اساس است. این تصحیح براساس نسخۀ شمارۀ «2996ف» موجود در کتابخانۀ ملی ایران انجام شده است. نتایج پژوهش روشن می­کند که رسالۀ کوتاه نویافته احتمالاً از نجم رازی است که طرح اولیۀ بخش اصلی کتاب مرصادالعباد را دربردارد و در ایامی نوشته شده که دست ارادت به پیر و شیخ خود مجدالدین بغدادی داده بوده است.

در اندیشۀ عارفان مسلمان، تبدّل صفاتی انسان، یک انگارۀ کلیدی است که محور تبیین بنیادی‌ترین مباحث تصوف، ازجمله چیستی انسان و کیفیت سلوک او به شمار می‌رود. پیش از هجویری، مفهوم انسان، بارها، به‌صورت برزخ نامتعینی، میان حیوان و فرشته، تعریف شده است که در این میان، انسان، با فنای صفات بشری، از حد حیوانی فاصله می‌گیرد و به ساحت فرشتگانی نزدیک می‌شود. با‌این‌حال، همگرایی دو مفهوم انسان و فرشته، به‌مرور و در روند یک سیر تاریخی تکوین می‌پذیرد‌. در این تکوین تاریخی، هجویری نقطه عطف مهمی به شمار می‌رود که انگارۀ تبدّل صفاتی انسان به فرشته را برای نخستین بار، در قالب یک ساختار منسجم نظری، صورت‌بندی می‌نماید. در آثار صوفیان، داستان قرآنی یوسف (ع) و زنان مصر، مکرراً، به‌مثابه بستری روایی، در جهت تبیین مسئلۀ تبدیل صفات بشری به کار رفته است. پژوهش حاضر، با هدف نمایان ساختن یک سیر تحول تاریخی از انگارۀ تبدّل صفاتی انسان به فرشته، به تحلیل و مقایسۀ تاریخی روایت مذکور، در آثار صوفیان پیش و پس از هجویری، پرداخته است. همچنین، این پژوهش، بر آرای هجویری، به‌عنوان یک نقطۀ گذار مهم در تحول تاریخی این انگاره، تأکید دارد.

زبان هنر اسلامی زبانی نمادین و رمزگونه است. نمادها حامل معنای درونی و ذاتی این هنر بوده و راه بررسی آثار هنری هم بررسی این نمادها و سمبول‌هاست. اگر تصوف را نگاه هنری به مذهب بدانیم، مشاهده می‌کنیم که آثار صوفیان آمیخته به نمادها و نشانه‌هایی است که واکاوی دلالت‌های این رمزها می‌تواند رهیافتی به‌سوی درک عمیق مفاهیم و بُن‌مایه‌های موضوعات عرفانی باشد. معراج‌نامه منسوب به بایزید بسطامی، شرح سفری روحانی است که توسط ابوالقاسم عارف به نگارش درآمده است. معراج‌نامه به ضرورت ساختار رؤیاگونه‌اش طالب شکلی نمادین و رمزگراست. در این پژوهش، نمادها در چهار خوشۀ تصویری آب، پرواز، نور و رویش طبقه‌بندی و تفسیر می‌شوند. رمزهایی که در قالب خوشه‌های تصویری، تصاویر کهن‌الگویی و اساطیری برای بیان رؤیاهای عارفانۀ بایزید بسطامی به کار گرفته شده‌اند، بخشی از نمادهای مکرّر متون صوفیه و سایر معراج‌نامه‌ها هستند که علاوه بر ارائۀ جهان‌بینی عارف، جایگاه این تصاویر را در رؤیاهای صوفیه به دست می‌دهد. از آنجا که الگوی همۀ معراج‌نامه‌های دورۀ اسلامی، معراج پیامبر اکرم(ص) است، بسیاری از مشاهدات و تصاویر این رؤیا با معراج الگو، هماهنگ و همسوست. برای بررسی این موضوع ساختار و نمادهای عرفانی دو اثر با هم تطبیق داده شد. بررسی این نمادها، به یافتن چگونگی جهان مصوَّر صوفیه در عالم معراج که عالمی نورانی است کمک می‌کند. نیز نشان می‌دهد که مرتبۀ مسافر معراج، هماهنگ با نمادهای متن و مدارجی است که وی طی می‌کند. شیوۀ این پژوهش توصیفی‌تحلیلی و تطبیقی با رویکرد بلاغی است.

معنای انگارۀ فرشته در اندیشۀ حافظ، در تطبیق اثر با سایر متون صوفیه، دستخوش تحولی جدی شده است. غالب حافظ ‏پژوهان بر این باورند که حافظ عشق را همان بار امانت الهی تلقی می‏‏کند که منحصراً به انسان سپرده شده است و در مقابل، فرشتگان را از عشق بی‏ نصیب می‏‏داند. با وجود این، مقایسۀ نشانگان موجود در شعر حافظ، با صورت بندی‏‏ های مفهومی‏ موجود در تألیفات سایر صوفیه، صحت این گزاره را مورد تردید قرار می‏‌دهد. ادعای حافظ مبنی بر بی‌بهرگی فرشتگان از عشق، از آنجا که با رویکرد کلی عرفای اسلامی‏ یعنی سیطرۀ عام عشق در جهان خلقت تضاد دارد، شایستۀ بازنگری است. به ‏نظر می‏‏رسد که حافظ در این میانه بیش از همه از عطار نیشابوری تأثیر پذیرفته و با وجود اعتقاد به سیطرۀ عام عشق در جهان خلقت، نقطۀ کمال عشق را که همان دَردِ عشق است، مخصوص انسان می‏‏داند. این در حالی است که حافظ ‏پژوهان عمدتاً این دیدگاه حافظ را به گونۀ دیگری تفسیر کرده‌اند. در خلال این تفاسیر، بسیاری از مفاهیم و مضامین شعر حافظ از دسترس فهم مخاطب خارج خواهد شد. این مقاله با تبیین یکی از استعاره ‏‏های بنیادین موجود در متون تصوف، یعنی «دُردی دَرد»، و مقایسۀ گزاره‏ های مرتبط با آن در شعر حافظ و سایر تألیفات اهل تصوف به بازخوانی انگارۀ فرشته و بهرۀ آنان از عشق در متن اندیشۀ حافظ می­پردازد.

آيين قرباني از کهن ترين آيين هايي است که در ميان اديان و ملل مختلف مورد توجه بوده است. انسان ها در تمامي اعصار تلاش کرده اند تا با دادن هديه و قرباني به پيشگاه خدايان، خشنودي شان را جلب نموده، از خشم شان در امان باشند. هدف پژوهش حاضر، تحليل «اسطوره قرباني» در فيلم نامه ها و نمايشنامه هاي «بهرام بيضايي» است. وي با شناخت گسترده اي که از اسطوره ها دارد، در نگارش آثار ادبي خود از انواع آن ها بهره مي برد. او در نگاشته هايش، به دو شيوه از «اسطوره قرباني» استفاده مي کند. نخست، در خلال داستان به شکل صريح به اجراي اين آيين، آن هم به اشکال گوناگون و براي اهداف مختلف پرداخته است. دوم، نمايشنامه ها يا فيلم نامه هايي آفريده که در دل روايت، «قهرمان ـ قرباني» را جاي داده اند. البته اين نويسنده خلاق گاهي از هر دو شيوه، استفاده مي کند. در اين بررسي، نمايشنامه «فتح نامه کلات» و فيلم نامه هاي «قصه هاي ميرکفن پوش»، «زمين»، «طلحک و ديگران» و «طومار شيخ شرزين» تحليل شده اند. نتيجه اين بررسي نشان مي دهد «بيضايي» از انواع قرباني، در بخش «مناسک قرباني» استفاده کرده است: پيشکش هاي «خوني ـ انساني»، پيشکش هاي «خوني ـ حيواني» و پيشکش هاي «غيرخوني»، از نوع آشاميدني ها. بيضايي از سه نوع «هدف قرباني» در روايت هايش بهره برده است: «کفاره اي»، «توسلي» و «شکرگزاري». شيوه دوم يعني «قهرمان ـ قرباني» نيز در آثار او چشمگير است.

این رساله نگاهی است به اساطیر و الهه های متنوع درایران، بین النهرین، هند، مصر، یونان و روم و باورهای قومی پیرامون آنها.این ایزدبانوان، سمبل بسیاری از عناصر هستی از جمله زمین، زایندگی و رستنیها بوده که بیان چیستی، مفهوم و محتوای این نقشمایه از ایزدبانوها در گستره پیش از تاریخ و ارتباط آن با اسطوره‌های کهنتر و سیرتکاملی آنها و بررسی وجوه اشتراک و افتراق میان آنها درتمدنهای کهن مورد نظر نگارنده میباشد. فصل دوم و سوم شامل تعریف اساطیر و کارکرد و بررسی منشأ، خصوصیات و مولفه‌های اسطوره‌ها و ارتباط آنها با تاریخ و دین با نگاهی به کتب مقدس، نظریه های پیرامون اسطوره ‌شناسی زن و نقش سمبولها در شکلگیری یک اسطوره و پیوند آن با اصل مادینه هستی و ویژگیهای عام نیروی مونث است.همچنین با نگاهی به پیکره‌های ساخته شده از زنان و علل ساخت پیکره زن در فرهنگهای پیش از تاریخ به اشکال عادی و حیوانات، نگارنده به دنبال کارکرد ویژه قدرت مقدس زنانه در آنهاست. در فصلهای بعد به ترتیب به اساطیر ایران پیش از تاریخ و تمدنهای مختلف ایران از دوران مادها تا ساسانیان و در پی آن به معرفی ایزدبانوهای مختلف ایرانی و ویژگیهای زن در شاهنامه و سپس تجلی "کهن الگوی" زن درتمدنهای تاریخی بین النهرین، هند، مصر، یونان و روم مورد بررسی قرار گرفته است.این پژوهش به شکل توصیفی بوده و اطلاعات لازم آن از طریق مطالعات کتابخانه ای و تحقیقات اینترنتی و از منایع و کتب معتبر استخراج شده است.نتیجه گیری این پژوهش با مقایسه ایزدبانوان تمدنهای باستان صورت گرفته است و بیانگر این مطلب است که اسطوره ها تنها از لحاظ پوسته بیرونی متفاوت به نظر می آیند،اما جوهردرونی آنها یکی است و همگی آنها بر مبنای ذات بشری انسانها ساخته و پرداخته شده اند.

با توجه به جایگاه و اهمیت هزار و یک شب در معرفی و شناخت شرق و فرهنگ اساطیری آن، تحلیل این اثر از منظر یکی از برجسته ترین عناصر اسطوره ای با نام پیکرگردانی و با هدف شناخت هرچه بیشتر عوامل موثر در جذابیت اثر مورد پژوهش قرار گرفت. در بررسی هزار و یکشب پس از بکار گیری همزمان 3دیدگاه روان شناختی، اسطوره ای و دینی، از آغازین حکایت آشکار گردید که پیکرگردانی به عنوان یکی از عناصر خلّاق و فراگیتیگ، تأثیر بسیار زیادی در اصلاح ذهنیت منفی شهریار نسبت به زنان داشته است. همچنین، حضور پیکرگردانی تا پایان هزار و یکمین شب به عنوان یکی از موثرترین عوامل جذابیت و خیال انگیزی حکایات شناخته شد. جامعه ی آماری در این رساله،?53 حکایت از حکایات هزار و یکشب(با احتساب حکایات فرعی) از قصه ی آغازین مجموعه- قصه ی " شهریار و برادرش شاه زمان"- تا حکایت پایانی آن- "حکایت کنیز بی نظیر"- است.نتایج پژوهش حاکی از آن است که منشأ بسیاری از تغییر شکل ها و پیکرگردانی های هزار و یکشب را علاوه بر عامل جادو، باید در اعمال شیطانی همچون شرارت و حقه بازی جستجو کرد. از این منظر، پیکرگردانی های داستان های هزار و یکشب که با هدف ایجاد رعب و وحشت و ترس از نیروهای خارق العاده ی زنان و فریبکاری و اغواء صورت می گیرد، بیش از آنکه امری اهورایی باشد، وابسته به رفتارهای اهریمنی است؛ و آن دسته از پیکرگردانی ها که موجب جذّابیت داستانی می شوند، اکثراً نتایج نادلخواهی را برای فرد تغییر شکل دهنده به بار می آورند.