جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

سنّت تفسیری در طول قرن‌ها، با نوآوری و بالندگی در حوزۀ رویکردهای خود همراه بوده است. باقی ماندن مسائل پاسخ نیافته و ظهور مسائل نوپدید در حوزۀ مطالعات قرآنی، سبب شده تا ضرورت تکاپو برای دست‌یافتن به رویکردهای نو در فهم قرآن همچنان تا روزگار معاصر احساس شود. رویکرد ساختارگرایانه در تفسیر سوره‌های قرآن، که هر سورۀ قرآن را به مثابه یک متن منسجم و دارای ارتباط نظام‌مند بین اجزاء می‌نگرد، یکی از رویکردهای نوپدید در حوزۀ تفسیر قرآن است که علیرغم طی مسیر بالندگی خود، هنوز نیازمند تقویت و پالایش پایه‌‌های نظری خود است. نوشتار حاضر نگاهی نقّادانه به اشکالات مطرح از سوی مخالفان این رویکرد دارد و به تحلیل انتقادی موانع این رویکرد در ساحت نظری، که صحّت و قابلیّت پذیرش این رویکرد را به چالش می‌کشند، پرداخته است. از بین رفتن قرائن فرهنگی و زبانی عصر نزول قرآن، عدم انطباق چینش آیات قرآن بر ترتیب نزول، توقیفی نبودن چینش قرآن و فقدان پشتوانه‌های قرآنی و روایی از جمله مهم‌ترین اشکالات حوزۀ نظری رویکرد تفسیر ساختارگرایانه در دیدگاه منتقدان آن تلقی می‌شوند. نتیجۀ این تحلیل حاکی از آن است که برخی از این موانع اختصاص به رویکرد ساختارگرایانه در تفسیر قرآن ندارند، بلکه تمام رویکردهای تفسیری را نشانه رفته‌اند. همچنین این مطالعه ضرورت تقویت برخی از مبانی رویکرد ساختارگرایانه در تفسیر مانند توقیفی بودن چینش سوره‌های قرآن را روشن می‌سازد و با تأکید بر لزوم تبیین و ترویج پژوهش‌های نوین صورت گرفته در این حوزه، مبانی نظری این رویکرد تفسیری را مستحکم و قابل دفاع می‌داند.

شمار قابل­ توجهی از آیات قرآن به ترسیم آینده‌نگرانۀ مقاطع زمانی پیش­رو و توصیف اوضاع عالم و شرایط انسان‌ها در این مقاطع اختصاص یافته‌اند. اما وحدت سنخیت مقاطعِ پیش رو و نبود دانش کافی نسبت به هر کدام از این مقاطع سبب شده تا تعیین دقیق زمان تحقق این آیات در آثار تفسیری با در آمیختگی‌هایی همراه باشد. توجه به آیاتی که تصویری از ویژگی‏های بهشت و اوصاف زندگی بهشتیان ارائه می‌دهند، می‌تواند در تعیین جایگاه زمانی آیات و کاهش این درآمیختگی مؤثر باشد. در آثار تفسیری چهار مصداق برای واژۀ «جنت» در آیات قرآن ذکر شده است؛ بهشت آدم(ع)، باغ‌های دنیایی، بهشت‌های برزخی و بهشت پس از قیامت. نوشتار حاضر بعد از نمایان کردن زمینه‌های ایجاد درآمیختگی در مصداق‌یابی آیات توصیف‌گر آینده در قرآن، به بررسی تفسیری «جنت» توصیف شده در آیۀ 133 سورۀ آل­عمران پرداخته و نشان داده که این بهشت در زمرۀ هیچ یک از مصادیق چهارگانۀ بر شمرده شده قرار نمی‌گیرد. توجه به ویژگی‌های خاص این بهشت به همراه سایر قرائن موجود در آیات و روایاتی که به ترسیم اوضاع عالم در آستانۀ برپایی قیامت و ظهور امام زمان(عج) پرداخته‌اند، روشن می‌سازد که این بهشت، یک بهشت پیشاقیامتی است که در دوران ظهور و بعد از پایان نابودی کامل بدان و بدی‌ها برپا می‌شود. در حقیقت آیۀ مزبور توصیفی‌ قرآنی از فرجام دنیا است؛ بهشتی که گسترۀ آن آسمان‌ها و زمین را فرامی‌گیرد.

کتاب» الفصولالمهمة فی اصولالائمة «تألیف شیخ حر عاملی، از جمله جوامع حدیثی مطلقی است که در دوران متأخرین تألیف یافته و 9633 حدیث دارد که از دو مقدمه و پنج بخش تشکیل شده است. مقدمه اول به انگیزه و چگونگی تألیف اثر و مقدمه دوم به بحث حجیت دلالت لفظ عام بر مصادیق آن پرداخته است. روایات کتاب در بخشهای پنجگانه اصول اعتقادی، اصول فقه، احکام فقهی، روایات طبی و نوادر ترتیب یافتهاند. انگیزه مؤلف در تألیف این جامع آن بوده است که نشان دهد، تمام معارف دینی را میتوان با توجه به روایات امامان شیعه: و بدون رجوع به استنباطات به دست آورد. نوشتار حاضر با کاربست قریب به بیست اصل که در قالب چهار محور عمده سامان یافتهاند، به بررسی ویژگیهای ساختاری این جامع حدیثی و ملاحظات مؤلف در تدوین آن پرداخته است. ساختار غریب این جامع که ناشی از عدم ارائه دستهبندی موضوعی روایات از سوی مؤلف در هر کدام از بخشهای کتاب است، باعث گردیده تا این اثر با اقبال درخوری مواجه نشود. طبقهبندی موضوعی این جامع حدیثی ارزشمند میتواند گام مؤثری در رونق یافتن آن و رجوع طبقات مختلف به آن باشد. معرفی مختصر عاملی و فهرست آثارش همراه با تبیین ملاحظات فنی و علم الحدیثی او نیز در این مقاله آمده است.

آیۀ پنجاه و پنج سورۀ مائده یا آیۀ ولایت جایگاه بی‌بدیلی در گفتمان اعتقادی شیعه در موضوع ولایت دارد. متکلمان و مفسران شیعه براساس روایات صحیح ذیل این آیه، که در آثار روایی فریقین مأثور است، این آیه را ناظر به امامت امیرمؤمنان علی (ع) دانسته‌اند؛ اما مفسران اهل­سنت با تکیه بر وحدت سیاق و پیوستگی معنایی آیات، این موضوع را انکار کرده و مدعای شیعیان را خلاف ظاهر قرآن قلمداد می‌کنند. خدشه‌ای که پاسخ درخوری دریافت ­نکرده و شیعیان با پذیرش آن، ثقل مباحث خود را بر نقل می‌گذارند. پژوهش حاضر با صحه­گذاردن بر پیوستگی معنایی سیاق آیۀ ولایت، نادرستی معانی مطرح شده برای ولایت در این سیاق را نشان­می‌دهد و بعد از آن با توجه به قرائن موجود، معنای جدیدی را برای ولایت در این سیاق پیشنهاد می‌کند که هم‌سو با اعتقاد شیعیان در باب ولایت است. براین اساس، "تولّی" به معنای طی کردن پلکان به سوی ولیّ است و "ولیّ" کسی است که افراد تحت ولایت خود را به سوی ارتفاعات یا اعماقی که در آن قرار گرفته ­است، سوق­ می‌دهد. خداوند، اعراب را از اینکه تفکر و فرهنگ خود را از اهل­کتاب بگیرند، نهی‌­ می‌کند و می‌خواهد تا تنها چشم به او، رسول الله و مؤمنان مطرح شده در آیۀ ولایت داشته­ باشند. این معنا روشن­می‌سازد که این مؤمنان نمی‌توانند گروهی غیر از اهل­بیت باشند.

قرآن کریم در آیه 133 سوره آل عمران، به توصیف بهشتی می پردازد که از آنِ متقین است و آنگاه در آیه 134 به تبیین ویژگی های ایشان می پردازد. «کظم غیظ» یکی از این اوصاف است که از منظر مفسرین در خصوص کسانی به کار می رود که با آن که قادر به بروز خشم و عقوبت شخص مقصر هستند، خشم خود را فرو می خورند. ارتباط اوصاف برشمرده و عبارت «محسنین» در پایان آیه، برخی مفسران را بر آن داشته تا از طریق ارتباطی ساختاری، به تفسیر سیاق آیه بپردازند. از منظر آنان احسان به غیر، یا به گونه نفع رساندن به دیگران یا دفع ضرر از ایشان بروز می یابد. عبارت « الَّذِینَ یُنْفِقُونَ فِی السَّرَّاءِ وَ الضَّرَّاء » مصداقی از گونه اول احسان است و مقصود از عبارت « وَ الْکَاظِمِینَ الْغَیْظ » دفع ضرر از دیگران در دنیا و مراد از « وَ الْعافِینَ عَنِ النَّاسِ » دفع ضرر از دیگران در آخرت است، به این ترتیب وجه مشترک این سه عبارت را مراتبی از احسان می دانند. از همین رو قرآن پاداش این سه عمل را با عبارت « وَ اللَّهُ یُحِبُّ الْمُحْسِنِین » بیان می کند.

برخورداری از پاداش‌های حفظ چهل حدیث برای امت، که در احادیث نبوی به آن اشاره شده است، موجب شده تا در میان سبک‌های نگارش کتاب‌های حدیثی، سبکی با نام اربعین‌نویسی شکل گیرد. این سبک در میان شیعیان و اهل سنت، از نخستین اربعین‌های نگارش یافته در قرن دوم هجری تا اربعین‌های تألیف یافته در عصر حاضر، در دو مسیر متفاوت سیر تطور خود را پشت سر گذاشته است. سبک اربعین‌نویسی را می‌توان شامل دو گونه اربعین‌نویسی موضوعی و اربعین‌نویسی سندی دانست. پژوهش حاضر با بررسی تأثیرات متقابل میان محدثان شیعه و اهل سنت در دوره‌های فراز و فرود سبک اربعین‌نویسی تا رسیدن به جایگاه یک سبک حدیث نگاری تکامل یافته، نشان می‌دهد محدثان اهل سنت آغازگر اربعین‌نویسی هستند و پیش از شیعیان، دو گونه اربعین‌نویسی موضوعی و سندی را به تکامل رساندند. این سبک در میان شیعیان با تألیف اربعین‌های فضائل نگارانه آغاز می‌شود و عمدتاً در گونه اربعین‌نویسی موضوعی ادامه پیدا می‌کند. در دوران متأخر، رونق اربعین‌نویسی در میان اهل سنت کاسته شده، اما این سبک در میان شیعیان تا دوران معاصر مورد توجه مؤلفان قرار گرفته است.

قرآن‌کریم از قالب روایت‌گری داستان‌ها برای بیان معارف بهره برده­ است. علی­رغم کوشش‌های تفسیری فراوان، در حوزۀ قصص قرآنی، بررسی شیوۀ روایت‌گری خداوند در این آیات، کمتر مورد توجه قرار گرفته است. چینش آیاتِ روایت‌گرِ طوفان نوح(ع)، در سورۀ هود(ع) با فرض آنکه بر اساس سیر زمانی به توصیف حوادث واقع شده در طوفان می‌پردازد، با تعارض‌هایی روبرو است. این پژوهش با پیشنهاد الگوی «رگ‌برگی» برای این آیات، ضابطه‌ای برای عدم رعایت توالی زمانی، در چینش این آیات به­دست می‌دهد. با تفکیک جملات مربوط به دو گروه مؤمنان و کافران از یکدیگر و قرار دادن آن­ها در الگوی رگ‌برگی، طرحی از کل وقایع ماجرای طوفان، به ترتیب زمان وقوع شکل خواهدگرفت. این نظامِ چینش آیات، ضمن آنکه می‌تواند در تفسیر برخی دیگر از روایت‌های قرآن کریم مورد توجه قرار گیرد، نخست روشن می‌سازد که گفتگوی میان نوح(ع) و فرزندش در آستانۀ برپایی طوفان انجام گرفته است و نه بعد از به حرکت در آمدن کشتی و دوم آنکه دعای نوح(ع) برای نجات فرزندش نه بعد از پایان یافتن طوفان، آن‌چنان که ترتیب آیات سورۀ هود(ع) نشان می‌دهد، بلکه درست پس از ربوده شدن فرزند نوح(ع) توسط امواج صورت گرفته است. همچنین مطابق این نظام، جریان یافتن مقولۀ «سلام»، بعد از پایان یافتن صحنۀ پر خطر طوفان و ناآگاهی نوح(ع) از وضعیت اعتقادی فرزند خویش، به گونه‌ای نو تفسیر می‌یابند.

رویارویی تشیع با فرق اسلامی دیگر در معرکه بحث‌های کلامی، بیش از هر موضوع دیگری بر مدار موضوع امامت بوده است. از همین رو شالوده افکنی دقیق و متقن در مباحث امامت و قرار دادن ثقل این بحث‌ها بر قرآن کریم، همواره در کانون توجه دانشمندان بزرگ شیعه در حوزه‌ کلام قرار گرفته است. در این راستا، پژوهش حاضر بر اساس رویکرد تعلیق پدیدارشناختی، به معنای توقیف و تعلیق هر گونه حکم تصدیقی درباره موضوع مورد مطالعه و توجه صرف به توصیف آن‌چه در حوزه آگاهی پدیدار گشته، مفهوم امامت را در آیه 79 سوره حجر به عنوان آیه محوری در میان سه دسته از آیات این سوره، بازکاوی می‌کند. این بررسی پدیدارشناسانه، وحدت شیوه روایت‌گری حاکم بر این سه دسته از آیات و تناظر بین عناصر آن‌ها را می‌نمایاند. بر این اساس، امامت به معنای شکل دادن و نظام بخشیدن به یک مجموعه و حفظ دوام و بقای آن است. این معنا برخلاف سایر معانی طرح شده برای امامت، هم‌خوان با دیدگاه قرآنی، علاوه بر روابط بین انسانی در روابط بین اشیاء نیز قابلیت طرح می‌یابد. این رویکرد با بنا نهادن ثقل بحث‌های امامت بر قرآن کریم و توجه به سیمای صفاتی امام در آن، دایره گسترده‌تری از آیات را به خدمت گرفته و قابلیت طرح موضوع امامت را در گفتمان‌ اعتقادی برون‌مذهبی شیعه و در برابر جریان قرآن‌بسندگی فراهم می‌آورد و در تقویت مفاهیم مطرح در روایات شیعی پیرامون امامت موثر است.