جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

شناخت و امکان تحقق وحی از کهن‌ترین مباحث قرآنی، دینی و کلامی است که اندیشمندان فِرَق اسلامی و همچنین غیر مسلمانان به آن پرداخته‌اند. از این رو تحلیل و نقد تعریف‌های متنوعی که پیرامون وحی ارائه شده است، ضرورت می‌یابد؛ که البته هدفی است که نوشتار حاضر دنبال می‌نماید. نخست امکان وحی با بازشناسی پیش نیازهای شناخت آن مانند انسان‌شناسی و پیامبرشناسی انجام گرفته است. پس از آن شاخصه‌های ظرف نزول وحی یعنی عناصر سازنده‌ی ساختار نبوت که عبارتند از اعجاز، علم و عصمت بررسی گردیده است. بررسی سه محور گفتگوی اثباتی و انکاری و تحمیلی پیرامون تعاریف وحی نیز از نظر پنهان نمانده است که با روش توصیفی، تحلیلی و تطبیقی برای مورد ارزیابی قرار گرفته است. تحلیل مسأله نشان می‌دهد که مقوله وحی با مفاهیمی چون تجربه دینی به‌کلی متفاوت است. به علاوه نبوغ بشر نمی‌تواند او را از رابطه وحیانی بی‌نیاز نماید. بنابراین وحی فقط با تحقق کامل عناصر سازنده نبوت حاصل خواهد شد.

پرسش‌های عمیق در باره حقیقت علم الهی، زمینه‌ساز ایجاد جریان‌های مختلف کلامی در گستره تاریخ شده است. در این پژوهش علم الهی از منظر تفسیری با محوریت گرایش کلامی علامه طبرسی، با روش کتابخانه‌ای و تاکید بر تفسیر مجمع البیان، بررسی شده است. علامه طبرسی مقوله علم الهی را در چهار بخش- معناشناسی علم، نظائر معنایی علم در قرآن، ماهیت شناختی علم الهی، علم الهی و انسان- مورد توجه قرار داده است. مبنای او در تفسیر آیات الهی، دو اصل توحید و اختیار انسان است. علامه طبرسی کوشیده با تحفّظ بر این دو اصل، و با عطف به شواهد قرآنی و روایی، نزدیک‌ترین معنا به گزاره‌های قرآنی از علم الهی را ارائه دهد.

آیۀ مباهله، جزء نمایان­ترین آیاتی است که از دیرباز در متن گفتگوهای کلامی فریقین رایج بوده­است. متکلمان امامی بر آن بوده­اند که در پرتو دلالت معنایی آیۀ مباهله، پشتوانه‌ای قرآنی برای بنیان­های مرامی شیعه فراهم سازند. امامت، افضلیت امام و عصمت، از درخشان­ترین دریافت­هایی است که در پژوهش­های کلامی شیعه از آن یاد شده­است اما در مقابل، متکلمان اهل سنت به جز اثبات نبوت،سایر وجوه معنایی که شیعه بدان استناد می‌جوید؛ برنتابیده­ است و در پیمایش کلامی خویش،کوشیده­است با رویکردی سلبی با ادله­ای چون پیامبر، مقصود معنایی انفسنا،کودک‌بودن حسنین و ترجیح مفضول بر فاضل، دلالت آیه را در حد یک فضیلت ساده فرو کاهد. اما متکلمان امامی با بهره­­گیری از ادله عقلی، نقل­های روایی، دریافت‌های تفسیری، قواعد ادبی و گزارش­های تاریخی در جایگاه دفاع از دریافت­های معنایی که از آیۀ مباهله دارند؛ آراء متکلمان عامه را به چالش کشیده‌اند که برآیند آن در اثبات افضلیت تابناک اهل بیت ظهوری روشن دارد.

معجزه از مسائل مهمی است که با نبوت پیوندی وثیق و ناگسستنی دارد. علامه طبرسی در مجمع البیان با نگاهی ویژه، ابعاد گوناگون معجزه را مورد بررسی قرار داده است. وی در بررسی‌های تفسیری در دو بخش عام و خاص مسئله معجزه را تبیین کرده است. معجزه و عقل‌گرایی، و معجزه برای غیر پیامبران، ازجمله مسائلی است که وی در بخش عام از آن سخن گفته است. در مباحث خاص معجزه نیز مسائلی که در اطراف اعجاز قرآن و معجزات پیامبر اسلام (ص) وجود دارد، بررسی نموده است. موضوعاتی مانند چگونگی دلالت قرآن بر اعجاز، کیفیت اعجازمندی قرآن، وجوه اعجازمندی قرآن، معجزات غیر قرآنی پیامبر (ص) و معجزات اقتراحی از جمله مسائلی است که علامه طبرسی بدان پرداخته است. در این میان موضوعات مهم دیگری نیز وجود دارد که علامه طبرسی بحث پیرامون آن را فروگذاشته است. این موضوعات عبارتند از نظریه صرفه و نسبت میان کرامت و معجزه که علامه طبرسی بحثی از آن به دست نداده است.

مفسران معاصر از شیعه و سنی در نگرش تفسیری خود از جنبه‌های مختلف تاریخی، ادبی، کلامی و حقوقی آیه مباهله را مورد توجه قرار داده‌اند که هر کدام با هدف اثباتی و انکاری آن را در رهیافت و نتایج متنوعی، معناشناسی نموده‌اند. در این مقاله کوشش شده با یک رویکرد کاملاً تطبیقی آراء مفسران معاصر در بحث‌های مختلف به ویژه اعتقادی جمع‌آوری شود و نوع نگرش و تحلیل آنها مورد بررسی و ارزیابی قرار گیرد. بررسی‌ها نشان می‌دهد که مفسران از شیعه و اهل سنت طیفی از دیدگاه‌های گوناگون را مطرح کرده‌اند که بخشی از آنها قابل جمع است و بخش دیگری از آن در طول یکدیگرند و اختلاف‌های کلامی نتوانسته همگرایی در برخی زمینه‌های دیگر را منتفی کند. همچنین برداشت از آیه منحصر به ابعاد کلامی نیست بلکه زمینه رهیافت‌های اجتماعی و حقوقی نوینی هم وجود دارد که می‌تواند مورد وفاق قرار گیرد و در یک نگرش انتقادی، میزان استواری و سستی آنها بر پایه معیارهای سه‌گانه تاریخ، ادب و کلام سنجیده شود.

مسئله عصمت از بنیادی‌ترین مقولات دینی است که تاثیری شگرف بر معرفت‌شناسی دینی می‌نهد، بدین‌روی تکاپوی مفسران در بازشناسی معنایی اصل عصمت به‌طرز چشمگیری خود را نشان می‌دهد. علامه طبرسی از مفسران برجسته امامیه در اثر تفسیری خود، ابعاد مختلف مسئله عصمت را بازکاویده است. حقیقت عصمت، گستره عصمت، دلیل عقلی عصمت، عصمت انبیاء، امامان و فرشتگان ازجمله مباحثی است که آن را از نظر گذرانیده است. رفع شبهه از قصص انبیاء و حل مسئله عصمت با برخی از مسائل قرآنی و نقد عصمت اجماع از مباحث چالش‌برانگیزی است که علامه طبرسی در تحلیل مسئله عصمت بدان پرداخته است. نوع روش‌شناسی ایشان در خصوص مسئله عصمت به دو صورت عقلی و نقلی از نمودی روشن برخوردار است. وی در خصوص عصمت انبیاء به‌صورت عقلی در مقام اثبات برآمده و در بیان اثبات عصمت امامان از آیات قرآنی به‌طرز شایسته‌ای سود برده است. نتایج تحقیقات حاضر نشان می‌دهد که علامه طبرسی به‌صورت جامع مهم‌ترین مسائل موضوع عصمت را به بحث گذاشته است.

نوشتار حاضر کوشیده است تا خصائص‌نویسی را به‌صورت کلی و خصائص نسایی را به‌طور ویژه از جهات مختلفی بازشناسی کند. حاصل مطالعۀ بخش نخست نشان می‌دهد خصائص‌نگاری به‌دلیل معنایی که از انحصار در یک فضیلت خاص افاده می‌کند، برای آن جایگاه متفاوتی از مناقب‌نویسی و فضایل‌نگاری تعریف می‌شود. بررسی موارد انجام‌شده در حیطۀ خصائص‌نگاری تشیع و تسنن، گواه روشنی است که چنین مسئله‌ای را کاملاً تایید می‌کند. بخش دوم مقاله، بازکاوی خصائص نسایی را از جهات گوناگونی از نظر گذرانیده است. اعتبار سندی خصائص و بررسی تطبیقی مضامین آن با برخی از جوامع مهم حدیثی اهل تسنن و اثبات برتری امام علیR بر خلفای اول و دوم و سوم با نظر به روایاتی که نسایی بی‌هیچ کاستنی و افزودنی گزارش می‌دهد، بخش‌هایی است که رهیافت خاص حدیثی خصائص به نمایش می‌گذارد.

جامعه اسلامی پس از رحلت رسول خدا صلی الله علیه و آله به سوی ارزش‌های ناهمسو با ارزش‌های عهد نبوی حرکت کرد. این مقاله در پی روشن ساختن راهبردهای هدفمند حکومت پس از دوران حضور پیامب(ص)برای جابه‌جایی فرهنگی در سایه سکوت دینی و مدنی افکار عمومی جامعه اسلامی است. مقاله با روش تحلیلی و با استناد به منابع دست اول نشان می‌دهد که این راهبرد به کمک احادیث ساختگی، ابعاد سه گانه اندیشه، شخصیت و سنت پیامبر(ص)را از طریق برنامه سه گانه نظریه‌سازی، شخصیت‌سازی و رفتارسازی دگرگون ساخت و کوشید قرائتی نو از گفتمان اسلامی و سازگار با منافع سیاسی در میان افکار عمومی نهادینه سازد

نوشتار حاضر به نقش انگاره‌های زبان‌شناختی قرآن در تکوین رهیافت‌های سه‌گانة فراحداکثری، حداقلی و حداکثری جامعیت قرآن پرداخته‌است. در این پژوهش، روشن می‌شود که چگونه انتخاب هر یک از آرائی که در این عرصه است، ساختاری متفاوت از موضوع جامعیت قرآن می‌آفریند. در ارزیابی‌هایی که میان انگاره‌های مختلف زبان‌شناختی همچون زبان رمزی، عرفی، ترکیبی و فطری انجام پذیرفت، سرانجام این نتیجه به‌ دست آمد که رهیافت حداکثری با وجود اختلاف نظر در ارائة انگاره‌ای واحد از زبان قرآن، نگرشی واقع‌بینانه و پذیرفتنی از زبان قرآن به‌ دست داده‌است. اما آنچه می‌تواند شکل کامل‌تری از این انگاره بیافریند، آن است که بنای جامعیت قرآن جز بر پایة نظریه‌ای که تلفیقی از زبان فطری و زبان ترکیبی باشد، استوار نخواهد آمد. زبان فطری فرازمانی بودن جامعیت قرآن را تأمین می‌نماید و زبان ترکیبی، همگانی بودن آن را محقق می‌سازد.

نوشتار حاضر در چند محور رهیافت علامه طبرسی به مقوله جبر و اختیار را از نظر گذرانیده است. در بخش نخست محورهای فکری نظرگاه جبراندیشی در گستره مجمع البیان طرح شده است، در بخش دوم دلایل مورد استناد علامه طبرسی در مقام اثبات تفکر اختیار ذکر شده است، در بخش سوم چگونگی رفع تناقض ظاهری میان اندیشه اختیار با سایر آموزه‌های نظام اعتقادی اسلام در رویکرد تفسیری علامه طبرسی به بحث گذاشته شده، و بخش پایانی یادآور کاستی هایی است که در پردازش و ارزیابی هایی موضوع جبر و اختیار در مجمع البیان دیده می شود. در پایان چنین بدست آمده است که رویکرد علامه طبرسی در این مقوله صرفاً قرآنی است، و هر چند به خوبی مسئله جبر و اختیار را انعکاس داده است اما کامل نیست.