جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

علم قرائت یکی از مهمترین مبانی تفسیر قرآن‌‌کریم در تبیین و فهم مراد خداوند است و نقش بسیار مهمی در برداشت‌‌های تفسیری دارد. مفسران معاصر شیعه، با توجه به نظریۀ ‌آیت‌الله معرفت، قرائت حفص از عاصم را مطابق قرائت الناس می‌‌دانند که شفاهی و نسل به نسل انتقال یافته تا به ما رسیده است؛ در نتیجه بیشتر مفسران معاصر تنها به ترجیح قرائت مشهور اکتفا کرده‌‌اند؛ اما در این میان، تعداد‌اندکی از تفاسیر پایبند به قرائت مشهور نبوده و گویا نظریۀ انطباق قرائت حفص از عاصم بر قرائت عامه‌‌ای که از صدر اسلام تاکنون نقل شده است، نپذیرفته‌‌اند؛ بنابراین قرائت غیر مشهور را در برخی موارد ترجیح داده‌‌اند. از جمله این تفاسیر، تفسیر خسروی می‌باشد. پژوهش حاضر با روش توصیفی- تحلیلی به بررسی این مهم در این تفسیر پرداخته است. نتایج پژوهش بیانگر این است که جایگاه قراءات نزد خسروانی در سه محورِ فراوانی، خاستگاه و مصادر و در بخش کارکرد قراءات در سه بخش گسترش، تبیین و رفع ابهام از معنای آیه قابل ارزیابی است

تأویل قرآن از مسائل بسیار مهم و اساسی در حوزه علوم قرآنی و تفسیر است که از جهت انحصار یا عدم انحصار آن به خداوند، از دیرباز مورد توجه عالمان و دانشمندان دینی در این حوزه بوده‌است. روایات از مهم‌ترین منابعی هستند که ما را به آراء و دیدگاه‌های گوناگون در این‌باره رهنمون می‌‌سازد. در این‌میان ابن‌عباس از کسانی است که هردو دیدگاه امکان یا عدم امکان تأویل، از وی منقول است. لذا، این مقاله با به کارگیری روش کتابخانه‌ای و تجزیه و تحلیل داده‌ها به دنبال حل تعارض روایات وی دراین‌باره بوده و به این نتیجه مهم دست یافته که وی معتقد به جواز تأویل قرآن جز در حوزه متشابهاتی همچون زمان قیامت است. استخراج معنای مستفاد ابن‌عباس از واژه مذکور، دومین هدف پژوهش حاضر بوده که با تحلیل و بررسی‌های انجام شده کارکردهای «حمل بر متشابهات»، «تفسیر» و «بطن» از روایاتی از وی که در آن واژه تأویل و مترادفاتش به صراحت آمده استخراج شد و «تعیین مصداق»، «حمل بر معنای غیر ظاهری»، «تأویل آیات متشابه»، «تفسیر» و «حمل بر معنای ظاهری» موارد مستخرج از محتوا و مضمون سایر روایات وی در این زمینه است؛ لازم به ذکر است از مجموع روایات مذکور، پربسامدترین روایات، مربوط به حوزه تأویل به معنای تفسیر و سپس تعیین مصداق می‌باشد.

قرائت واژه­ی «سخریا» در آیه­ی «فَاتَّخَذْتُمُوهُمْ سِخْرِیًّا حَتَّى أَنسَوْکُمْ ذِکْرِی وَ کُنتُم مِّنْهُمْ تَضْحَکُونَ» (مؤمنون/110) مورد اختلاف است؛ برخی آن­ را (سِخریا) و برخی (سُخریا) خوانده­اند. قرائت مشهور (سِخریا) به کسر سین است این درحالی است که نافع، حمزه و کسایی آن­را به ضم (سُخریا) خوانده­اند. پژوهش حاضر با واکاوی منابع لغوی، قرائی، تفسیری به بررسی معنای (سِخریا) و (سُخریا) پرداخته است. تحلیل منابع مذکور در بیان معنای این دو واژه چگونگی ارتباط و تعامل صاحبان معاجم لغوی و قاریان را نشان می­دهد؛ لغت پژوهان ضمن بیان معنای این دو واژه اختلاف معنایی را که برای (سِخریا) و (سُخریا) ذکر شده به برخی قاریان نسبت می­دهند، درنتیجه، مشاهده می­شود که در برخی مواقع نظرات و دیدگاه­های لغت پژوهان، متأثر از قرآن کریم است. باتوجه به‌بررسی آراء مفسران و لغت پژهان باید گفت قرائت واژه­ی (سِخریا) به کسر (سین) به‌معنای «استهزاء و مسخره کردن» و واژه­ی (سُخریا) به‌معنای (استخدام و به‌کار گرفتن) می‌باشد. پی‌بردن به‌معانی دقیق هر یک از دو واژه نیازمند توجه به سیاق آیات و تعیین هر یک از معانی می‌باشد.

تفسیر ‌«بیان السعادة» از مهمترین و کامل‌‌ترین تفاسیر عرفانی شیعه است که با وجود رویکرد عرفانی از حیث مسائل کلامی، فقهی و اجتماعی قابل بحث است. سؤال اینکه تفاسیر عرفانی همچون بیان السعادة با دانش قرائات چگونه برخورد کرده‌اند؟ به‌عبارتی مسئله قابل توجه این است که آیا دانش قرائات با رویکرد عرفانی مفسر می‌تواند ارتباطی داشته باشد؟ پژوهش حاضر با روش توصیفی- تحلیلی جایگاه و کارکرد مسئلۀ قرائات را در تفسیر بیان السعادة مورد ارزیابی ‌قرار ‌داده است. نتایج پژوهش بیان می‌کند: جایگاه قرائات در نزد گنابادی در مقایسه با مفسران هم‌عصر خویش جایگاهی قابل توجه داشته به‌گونه‌‌ای که وی، اهتمام ویژه‌‌ای به بحث قرائات نشان داده و خاستگاه فکری ایشان، خاستگاهی روشی با رویکردی غیر حدیثی است. در بحث قرائات، گنابادی گاه به ترجیح قرائت مشهور و گاه غیر مشهور به‌جهت تناسب‌ آنها با سیاق آیات، مرجحات روایی، تبیین معنایی می‌‌پردازد؛ گاه هر دو قرائت را مورد توجه ‌قرار ‌داده و داوری میان آنها را رها کرده است. کارکرد قرائات در تفسیر بیان السعادة حول سه محور قابل ارائه می‌باشد: الف) گسترش و توسعه در معنای آیه؛ ب) تبیین معنای آیه؛ ج) رفع ابهام از معنای آیه. البته رویکرد عرفانی مفسر در بحث قرائات هیچ تأثیری نداشته است.

دانش قرائت از علوم مورد نیاز مفسر در تبیین و فهم مراد الهی است. سیر تاریخی دانش قراءات و نگاه مفسران به این دانش حکایت از تفاوت نگاه مفسران و اندیشمندان به قرائت‌های قرآن کریم است. در برخی از برهه‌های تاریخ، شاهد نگاهی ادبی به قراءات و در برخی از دوران‌ها، با رویکرد حدیثی به قرائت قرآن کریم روبرو هستیم. از سویی، علاوه بر نوع نگاه‌ها به دانش قرائت، قرائت در تفاسیر مختلف دارای کارکردهایی است که به نظر می‌رسد در تفاسیر معاصر به ویژه تفاسیر شیعه، این موضوع قابل تأمل است. مفسران شیعی با تأسی از کلام اهل بیت(ع)، قرائت قرآن را واحد دانسته و اختلاف را از جانب راویان دانسته-اند. بنابراین برخی مفسران شیعه با روش‌ها و متدهای مختلف سعی در ترجیح قرائت مشهور دارند. با توجه به این موضوع در نوشتار حاضر تفسیر الفرقان که یکی از تفاسیر معاصر است با روش توصیفی تحلیلی به منظور تبیین رویکرد مفسر به اختلاف قراءات و تحلیل ترجیح قرائت در این تفسیر مورد واکاوی قرار می گیرد. نتایج نشان می‌دهد، مفسر رویکرد حدیثی به قرائت دارد و تنها قرائت مشهور و رایج حفص از عاصم را ارجح می‌داند و در تمام موارد سعی دارد این قرائت را توجیه و ترجیح دهد و روایات در این زمینه، مستند اصلی وی در بحث قراءات است.

یک مطالعة تطبیقی و اجمالی از تاریخ، گزارشات تاریخی، حدیثی و رجالی که واژة شیعه در آن‌ها به‌کار رفته است، بیانگر تحول و تطورات معنایی در مفهوم شیعه در طول قرون متمادی است. شناخت این تطورات و تحولات در حوزة معنایی این کلمه، می‌تواند ارتباط مفهوم این واژه با گفتمان‌های علمی هر عصر را نشان دهد؛ به‌عنوان مثال، در کتب اهل سنّت با واژه‌هایی نظیر شیعه، تشیع، و... مواجه هستیم؛ در نگاه ابتدایی و ظاهری، این نتیجه حاصل می‌شود که راویان شیعی در کتب اهل سنّت به‌طور وفور و گسترده مورد نظر بوده‌اند اما با بررسی هریک، به این مهم دست می‌یابیم که واژة شیعه، منحصر در امامیّه نبوده و معنایی عام داشته است و عوامل متعددی موجب انتساب یک راوی به تشیع بوده است؛ بنابراین پژوهش حاضر به روش توصیفی ـ تحلیلی، به‌منظور بررسی تغییرات معنایی کلمةشیعه با رویکرد تاریخ‌انگاره می‌پردازد؛ نتایج به‌دست آمده نشان می‌دهد که واژة شیعه در طول تاریخ سیری پویا داشته و در طول زمان و تحولات تاریخی توسعه و تضییق داشته است و یا به عبارتی دیگر، این واژه در تحولات خود با اندیشة جامعه هماهنگ بوده است؛ از این‌رو، با بررسی این واژه به‌لحاظ لغوی و اصطلاحی و تحلیل آن در مقایسه با واژگان مترادف به‌معنای دقیق‌تر و جامع‌تری از این واژه دست می‌یابیم.

اصول کافی و صحیح بخاری از منابع معتبر روایی شیعه و اهل سنت است که پیروان این دو مذهب در بسیاری از اصول و فروع دین اسلام به آن استناد می‌کنند. از آموزه‌های مهمی که در این دو کتاب، روایاتی دربارۀ آن ذکر شده و ابوابی به آن اختصاص داده شده، محبت است. نوشتار حاضر به‌منظور بررسی تطبیقی اصول کافی و صحیح بخاری در موضوع محبت، به تحلیل محتوای واژۀ حب و مشتقات آن در این دو کتاب پرداخته است. واژه‌ها و موضوعات استخراج‌شده از تحلیل محتوای روایات نشان می‌دهد حب در اصول کافی با مفاهیم کلیدی عقل، ایمان، دین، صفات خدا، اطاعت، تقوا، معرفت و اهل‌ بیت ارتباطی وثیق دارد و دارای لایه‌های معنایی متعددی چون حب معبود و عبد، حب رسول خدا و اهل‌ بیتk و حب انسان‌ها و هم‌نوعان و مؤمنان و حب مذموم است. و بیشتر حجم روایات کافی به دوری از حب دنیا که جهالت و عجز و غوایت است، اشاره دارد. اما در صحیح بخاری حب تنها با ایمان و بِر ارتباط دارد و بیشتر حجم روایات به لایه‌های معنایی حب می‌پردازد که حب میان عبد و معبود، حب به رسول خدا و انسان‌ها را شامل می‌شود؛ اما اشاره‌ای به حب اهل‌ بیت نشده است.

یکی از معروف­ترین تفاسیر شیعه که منبع تفسیر روایی برای دیگر تفاسیر تلقی شده؛ تفسیر علی­بن­ابراهیم قمی است که بسیاری از روایات آن دارای سند و حتی برخی روایات عالی­ السند است. با این­وجود در انتساب این تفسیر به علی­بن­ابراهیم نظرات و آراء مختلفی وجود دارد. مرحوم آقا بزرگ تهرانی بر این اعتقادند که سورۀ حمد و بقره با روایات منقول از علی­ بن ­ابراهیم آغاز شده و از سورۀ آل­عمران تا پایان قرآن مربوط به ابوالجارود است. پژوهش حاضر به ­منظور بررسی صحت این نظریه، با روش توصیفی تحلیلی کلیه روایات موجود در ذیل سوره بقره و آل­ عمران و نساء را مورد تحلیل و بررسی قرار داده­است. با تحلیل روایات وارد­شده در ارتباط با این سوره­ ها می­ توان گفت: مقایسه سوره بقره با سوره آل­ عمران و نساء نه­ تنها صحت این نظریه را تأیید نمی کند؛ بلکه اطمینان ما را به این که تفسیر سوره بقره به هیچ ­عنوان نمی­ تواند از علی­ بن ­ابراهیم باشد، بیشتر می ­نماید؛ زیرا درصد روایاتی که با اعتقادات شیعه سازگار نیست در سوره بقره بیش از سوره آل­عمران و نساء است.