جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

تذکرةالاولیا عطار نیشابوری یکی از چند منبع برجسته در شناخت احوال عارفان قرون مختلف از اول هجری تا زمان تألیف(قرن هفتم) است. در آن شرح زندگانی 97 تن از مشایخ صوفیه ـ که هرکدام وابسته به یک مشرب عرفانی بوده­اند ـ آمده­است. بررسی احوال و اقوال این مشایخ، راهگشایی برای شناخت عقاید مختلف عرفانی است و سند قابل­اعتباری در بررسی جریان­شناسی عرفان می­تواند­باشد. در این مقاله مؤلفه­های عرفان زاهدانه و عرفان عاشقانه از اقوال و روایت­های تذکرةالاولیاء بررسی­شده­است، عطار دسته­بندی خاصی در گرایش­های فکری اولیاء انجام­نداده و به­دیده احترام احوال و اقوال هرکدام را ذکرکرده­است. اما بررسی تقابل­های عرفان عاشقانه و زاهدانه در زندگی آن­ها نشان­می­دهد، اولیا درمقابل عقاید همدیگر واکنش نشان­می­دهند؛ شریعت، کرامت و سماع، سه موضوع اصلی تقابل اولیاست؛ در اقوال اولیای زاهد، پای­بندی به شریعت اصل است و مؤلفه­های عرفان عاشقانه دیده­نمی­شود. اما در اقوال اولیای عاشق، اولیا با عبور از عرفان زاهدانه، گاه اعمال غیرشرعی انجام­می­دهند، دلسوزی برای ابلیس، شطحیات کفرگونه، اعتقاد به سماع، نفی کرامت ظاهری در ذکر اولیای عاشق آمده که در احوال اولیای زاهد نیست، موضوع مشترک در اقوال اولیا در عرفان زاهدانه و عاشقانه، دنیاستیزی است که در ذکر تمامی آن­ها بیان­آمده­است، خود عطار در گروه عرفان عاشقانه است و این گرایش فکری را در تذکره نیز نشان­داده­است.

بعد از پدید آمدن مثنوی مولوی، در هر قرنی بر این اثر بی‌نظیر عرفانی فارسی شرح‌ها نوشته شده است. هم‌اکنون ما با دیدگاه شارحان مختلف روبه‌روییم که از مقایسۀ آن‌ها مشخص می‌شود تا به امروز اندیشه‌ها در رویکردهای تأویلی به ابیات مثنوی بسیار متنوع بوده است. با بررسی واژۀ «رستم» در مقام یکی از نمادها و عناصر اسطوره‌ای در هفت شرح برجستۀ فروزانفر، شهیدی، جعفری، استعلامی، زمانی، گولپینارلی و عبقری کوشش شده به این سؤال اصلی پاسخ داده شود که دیدگاه شارحان مثنوی در مواجهه با نمادهای‌‌‌ اساطیری آن چگونه بوده است. با این‌که در مثنوی غالباً رستم به‌عنوان قهرمان ملّی، نماد انسان کامل است و مولوی وی را در کنار امام علی (ع) و حضرت حمزه آورده، اما نتیجۀ بررسی نشان می‌دهد شارحان مثنوی به مباحت اسطوره‌شناختی در برخورد با نمادهای اسطوره‌ای این اثر کمتر توجه داشته‌اند و هنگام مواجهه با شخصیت رستم، به پیشینۀ اساطیری آن اشاره‌ای نکرده‌، بیت‌های موردنظر را تحت‌ا‌للفظی معنی‌ کرده‌ و وجوه اساطیری و عرفانی رستم را تبیین نکرده‌اند و در کل از نماد رستم به‌عنوان قهرمانی حماسی که نماد انسان کامل در اندیشۀ مولوی شده است، غفلت ورزیده‌اند.

مثنوی معنوی از جمله آثاری است که بعد از مرگ مولوی، شرح‌نویسی بر آن آغاز شد و همچنان ادامه دارد. یکی از موارد مورد توجه شارحان، تأویل واژگان نمادینی است که مولوی در راستای اهداف عرفانی از عناصر طبیعت، اشیا، مکان‌ها، حیوانات، انسان‌ها، امور انتزاعی و مفاهیم به‌ کار گرفته است. در این پژوهش، تأویل‌های 60 نماد در 215 بیت مثنوی در منابع مثنوی‌پژوهی بررسی شده است، جامعۀ آماری شرح‌های فروزانفر، شهیدی، جعفری، گولپینارلی، نیکلسون، استعلامی، زمانی و عبقری، آثار زرین‌کوب و مولوی‌نامۀ همایی و مقالات علمی است که در زمینۀ تحلیل نمادهای مورد مطالعه نوشته شده‌اند. از تعداد نمادها، 6 مورد اشیاء و مکان، 16 مورد شخصیت‌های انسانی، 28 مورد حیوانات و 10 مورد عناصر طبیعی است. نتایج بررسی نشان می‌دهد کاربرد نمادها در جهت دو کلان نمادِ نفس و انسان کامل آمده است. از میان شارحان، استعلامی به تأویل نمادها توجه بیشتری داشته و مفهوم عرفانی نمادها را بررسی کرده است؛ گولپینارلی و جعفری شارحان کم‌توجه به نمادها هستند. در مقالات به بررسی نمادهای انسانی با 83/38 درصد بالاترین توجه و به نمادهای اشیا و مکان‌ها با 32/9 درصد، کمترین توجه صورت گرفته است. بنیاد نمادسازی مولوی بر پایۀ نگرش اسطوره‌ای و دینی و روایی است، به بنیاد اسطوره‌ای نمادها در کتاب‌های شارحان پرداخته نشده اما در چندین مقاله به پیوند اسطوره و عرفان در نمادهای مثنوی توجه شده است.