جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

اگرچه در اندیشه غالب الهیات اسلامی، روایات تحریف‌نما مقبولیت نداشته و به‌طور ویژه شیعیان بر این باورند که هرگز در محتوی و الفاظ قرآن کریم تحریف صورت نپذیرفته است، اما برخی گزارش‌ها از اقوال گاه بر پذیرش وقوع تحریف در قرآن از سوی شیعیان حمل می‌شود و اندیشۀ تحریف‌ناپذیری نزد شیعه را دچار خدشه می‌سازد. طرح ادعای علم اجمالی و مساعدت اعتبار با تحریف قرآن در کلام آخوند محمدکاظم خراسانی(متوفی 1329ق) فقیه و اصولی صاحب کتاب کفایه‌الأصول، از جمله این موارد است که منجر به ایجاد شائبه شده لذا پرداختن به آن و بازخوانی و تحلیل دیدگاه این اندیشمند شیعی در مسأله تحریف‌پذیری قرآن را از اهمیت ویژه‌ای برخوردار می‌سازد. در این مقاله با روش توصیفی- تحلیلی رویکرد کلی عقل‌گرایانۀ آخوند خراسانی و مبانی او در بیان حجیّت ظواهر کتاب معرفی و وجوه استدلال آخوند در باب روایات تحریف‌نما شناسانده شده است. یافته‌های مقاله حکایت از سوء برداشت منتقدین از دیدگاه آخوند خراسانی نسبت به روایات تحریف‌نما دارد و این در حالی است که مرحوم آخوند انگارۀ تحریف قرآن را کاملاً بی‌اعتبار می‌داند. وی در بیان حجیت ظواهر الفاظ قرآن، با طرح فرض محتمَل بر تحریف به نقصان، آنرا صرفاً نوعی علم اجمالیِ غیر منجِّز و نیز فاقد معزِّریت می‌داند که اساساً حجت نبوده و طبعاً لطمه‌ای نیز به سلامت اعتبار ظواهر قرآن وارد نمی‌سازد. بر این اساس، بحث آخوند ارتباطی با پذیش اعتبار روایات تحریف‌نما نداشته و اینگونه وجود دلیل عقلی بر این مسأله را طرح و رد می‌سازد. اعتقاد به اصل عدم تحریف قرآن کریم در میان شیعه بویژه مرحوم آخوند خراسانی غیر قابل انکار است.

یکی از مؤلفه‌های مشترک حوزه تلاوت قرآن با مطالعات زبانی و موسیقایی، آکسان‌ها هستند. زمانی که سخن از آوا، خوانش متون و قرائت می‌شود، یکی از گزاره‌های مورد توجه آکسان است؛ بنابراین، قرآن کریم، چه به‌عنوان یک متن مصوّت و چه به‌عنوان کلام خواندنی - آن‌طور ‌که از ریشه آن بر می‌آید - با مطالعات میان‌رشته‌ای زبان‌شناسی، آواشناسی و موسیقی در ارتباط خواهد بود. آکسان‌ها به‌منزلۀ مؤلفه‌ای که در میان همه این علوم و زیرشاخه‌های آن عنصری مشترک به شمار می‌آید، از جایگاه ویژه‌ای برخوردارند. به‌واسطۀ شناخت مبانی موسیقی و مباحث زبان‌شناسی رعایت برخی مؤلفه‌ها مانند مواضعی که آکسان بر واژگان و عبارات قرآنی قرار می‌گیرد، می‌توان به‌نحو دقیق‌تر و بهتری در انتقال معنا از آن بهره جست و این مهم در انتقال پیام الهی به مخاطبان قرآن بسیار حائز اهمیت است؛ به گونه‌ای که رعایت‌نکردن آن می‌تواند موجب اختلال در بروز معنای آیه و مخدوش‌کردن پیام الهی و هرگونه دگرگونی معنایی شود که مدنظر نبوده است. با توجه به اینکه آکسان، هم در زبان‌شناسی و هم در موسیقی دارای مفهوم است، در این پژوهش به ماهیت آن در هر یک از این علوم پرداخته ‌شده و یافته‌ها گویای این است که اگر قاری در کنار توجه به معنا، آکسان‌های هر واژه و عبارت قرآنی را به‌درستی تشخیص دهد و لحن‌الاداء را رعایت کند، تلاوت معنامحور رقم خواهد خورد و فهم بهتری از مفاهیم قرآنی به دست می‌دهد. علت ماندگاری برخی تلاوت‌ها رعایت لحن‌الاداء در حین تلاوت بوده که به پیوند ریتم درونی و بیرونی (ظاهری و باطنی) الفاظ قرآن، منجر و مایه مانایی برخی تلاوت‌ها شده که در تاریخ بی‌نظیر یا کم‌نظیر است.

امیرمؤمنان علی علیه السلام به‌مثابه یک حاکم سخن‌دان در هنگام نوشتن عهدنامه مالک اشتر به ترتیبی منطقی و عاقلانه به تقنین و تنظیم این فرمان همت گماشتند. از دیگر سو امیرمؤمنان علی علیه السلام هم به سابقه تمدنی و فرهیختگی مصر، هنگام تنظیم و تدوین عهدنامه توجه داشته و اوضاع، مقتضیات و ضروریات جامعه مصر را در تدوین عهدنامه لحاظ کرده‌اند. امام علیه السلام با لحاظ این ویژگی، مالک‌اشتر را به آن دیار رهسپار کردند. در این پژوهش با تأکید بر همین گزاره و با روش توصیفی –تحلیلی و رویکرد تحلیل گفتمان فرکلاف مشخص شد امیرمؤمنان علیه السلام با توجه‌ به معضلات موجود جوامع اسلامی به­ خصوص سرزمین مصر، منشور حکومتی را در نهایت فصاحت و بلاغت نگاشتند. از رهگذر شناخت ابعاد زبانی و ادبی عهدنامه مالک اشتر می‌توان به ایدئولوژی حاکم بر عهدنامه دست پیدا کرد. در این مسیر گزاره متناسب با شرایط جامعه مصر در عهد نامه قابل شناسایی است؛ همچنین ایدئولوژی دینی در عهد نامه مالک اشتر از فراوانی و تکرار قابل ملاحظه‌ای برخوردار است. آنچه در شکل‌گیری ایدئولوژی و زیربنای معرفتی- فکری عهدنامه نقش اساسی داشته، بوم‌شناسی و شناخت جامع امام علی علیه السلام از مردم مصر و به‌عبارت دیگر شناخت بافت اجتماعی مصر بوده که با توجه به معضلات جامعه مصر، همواره انگاره دینی خویش در شرایط مختلف برای حکومت‌داری اسلامی به‌کار گیرند. با وجود این عهدنامه در عین­حال که تاریخ‌مند است، برای دیگران و اعصار و امصار هم قابل استفاده است.

پژوهش پیش رو با روش توصیفی-تحلیلی و بر پایة نظریة شناختی استعاره که توسط جورج لیکاف و مارک جانسون(1980)، مطرح گردید؛ در نظر دارد، مفاهیم استعاری را که در قرآن کریم و نهج‌البلاغه به وسیلة حوزة ملموسِ لباس و پوشش برای مخاطبین عینی‌سازی و فهم آنها تسهیل شده، استخراج و روابط موجود میان دو حوزه را تحلیل نماید. یافته‌های پژوهش حاضر حاکی از آن است که به ترتیب در قرآن کریم مفاهیمِ: تقوا، گرسنگی و ترس، شب و ارتباط زناشویی و در نهج‌البلاغه مفاهیمِ: میانه‌روی، عزت، جهاد، کرامت، عافیت، تغییر احکام صحیح اسلامی و تواضع به عنوان حوزه‌های مقصدِ انتزاعی، توسط مفهومِ ملموسِ لباس و پوشش به عنوان حوزة مبدأِ محسوس که بشر تمام زوایا و ساختار آنها را می‌شناسد؛ برای مخاطبان عینی‌سازی و درک آنها تسهیل شده است . از آنجایی که متون دینی مفاهیم انتزاعی دارای بیشترین فراوانی است فلذا کاربردِ عملی پژوهش مذکور این است که امکان هنر دینی را اثبات می‌کند به گونه‌ای که با طرح‌واره‌های تصویری گوناگون می‌توان مفاهیم معنوی و انتزاعی عمیق را متناسب با ظرفیت مخاطبان ارائه داد.

در گفتمان دینی همواره برای بیان امور انتزاعی از استعاره استفاده شده و مفاهیمی که درک آن برای بشر سنگین به نظر می‌آمد در قالبی ملموس و آشنا برای افراد تبیین شده است؛ استعاره از دیدگاه شناختی صرفاً یک مقوله زبانی نیست بلکه بوسیله استعاره می‌توان به نحوه تفکّر گویندۀ کلام و مؤلفه‌های ذهنی که موجب ایجاد ارتباط بین دو حوزه (مبدأ و مقصد) در ذهن گوینده شده است دست یافت. در استعاره‌های مفهومی، استعاری بودن زبان، ناشی از استعاری بودن اندیشه دانسته می‌شود و استعاره‌های زبانی بازتاب استعاره در فکر به شمار می‌روند. بر این اساس پژوهش پیش رو با روش توصیفی -تحلیلی و بر پایه نظریه شناختی استعاره به دنبال بررسی مفاهیم انتزاعی است که امام علی علیه السلام با کاربست ماده «شَعَرَ» در مشتقّات گوناگون با معنای «لباس زیرین» آنها را برای مخاطبین عینی‌سازی و درک آن را تسهیل نموده‌اند. یافته‌­های پژوهش حاکی از آن است که در کلام علی علیه السلام، لباس و پوشش زیرین به عنوان ابتدایی‌ترین مفاهیم ملموسی که بشر آن را شناخته و درک نموده است در چندین استعاره مفهومی به عنوان حوزه مبدأ برای عینی‌سازی و تسهیل حوزه­های مقصدِ اطاعت از خداوند، تقوا، محبت و رحمت، معارف قرآن، حزن و اندوه ممدوح، طمع، صبر، خوف و خشیت، تواضع و خواصّ به کار بسته شده‌است و براساس مؤلفه­‌های متفاوت و محسوسِ حوزه مبدأ برای مخاطبان، توانسته به چندین حوزه مقصد متفاوت نگاشت شود و مفاهیم والای انتزاعی و معنوی را به مخاطبان تفهیم و عینی­سازی نماید و برای کاربست آن­ها بعد از لمس عینی هیچ حجتی باقی نگذارد.

کلیدهای فهم قرآن کریم، بسیار هستند و هر شخص با توجه به درک خود و سطح دانشی که دارد، به نحوی می‌تواند از این دریای بیکران استفاده کند. این کتاب الهی از عموم مردم خواسته به هر شکلی که می‌توانند، قرآن را فهمیده و در زندگی خود پیاده کنند. تفکّر، تعقّل، تفقّه و... . یکی از راه‌های فهم قرآن کریم، تدبّر در آن است که در عصر حاضر با استقبال چشمگیر اندیشمندان قرآنی همراه بوده و همواره مورد بحث و بررسی قرار می‌گیرد. تدبّر در قرآن با روش‌های مختلفی آموزش داده می‌شود که در این پژوهش یکی از آن‌ها مورد بررسی، تحلیل و نقد قرار می‌گیرد. پژوهش حاضر سعی کرده­است تا با روش توصیفی-تحلیلی به بررسی و نقد شیوة «تدبّر سوره‎محور در قرآن» در ایران بپردازد و کارکردهای آن را در ایران و دیگر جوامع اسلامی بررسی نماید. نتایج حاصل در خلال این پژوهش این بود، پیروان این شیوه بر­آنند تا با آموزش ساده و سلیس تدبّر، شیوه‏ای نو ابداع کنند، ولی به نظر می‏رسد روش تدبّری ایشان بسیار نزدیک به روش‌های تفسیری است و شاید بتوان گفت تدبّری که در این شیوه آموزش داده می‌شود، همان تفسیر است. تنها تفاوتی که با تفسیر مشاهده می‌شود، قرائت کامل سوره پس از گذشت هر یک از مراحل تدبّر در طول سور، رسم نمودارها و دعا است که پایان سوره انجام می‌شود.

حدیث پژوهان شیعه، در طول تاریخ گاه برای تمییز و تنقیح انواع روایات از یکدیگر از تقسیمات چهارگانۀ حدیث به صورت: صحیح، حسن، موّثق و ضعیف بهره‌گرفته‌اند. هرچند این نوع تقسیم‌بندی از سوی جمع کثیری از عالمان مورد پذیرش و استقبال قرار گرفت، امّا برخی نیز مانند استرآبادی، آن را نوعی بدعت‌ دانسته‌اند که از اهل سنت الگوگرفته شده است و سبب تخریب اسلام می‌شود. در پژوهش پیش‌رو پس از تبیین اندیشه حدیثی شیعه و رویکرد آن نسبت به دانش درایه، انگارة اقتباس تقسیمات چهارگانه حدیث نقد ‌شده است. در این مسیر از روش کتابخانه‌ای- استنادی و تجزیه و تحلیل به صورت تحلیل محتوای کیفی(توصیفی- تحلیلی) ضمن ارائه گزارشی از پیدائی دانش درایه‌الحدیث در شیعه به دنبال پاسخ اصولی به اتهامات و چرایی آن می‌رویم. بر این اساس یافته‌های پژوهش؛ عبارت اند از اینکه ادعای مذکور از جهات گوناگون پذیرفتنی نیست. وجود اصطلاحات با عبارت‌های مشابه و گاه حتّی با تنوّع بیشتر نزد متقدمان شیعه؛ عدم ملازمت ساخته شدن اصطلاحات علمی با بدعت و تفاوت فریقین در مبانی تقسیم‌بندی از جملة این موارد است. از سوی دیگر تکمیل تقسیم‌بندی سه‌گانة اهل سنت با اصطلاحاتی نظیر قوی و مؤثق که برآمده از خُبرویّت اندیشمندان شیعی است، اتهام اقتباس را به کلّی غیر قابل پذیرش می‌کند.

آفرینش نخستین چشمه در روی کره زمین با عنوان اولین چشمه جوشیده، در روایتی مرسل که شیخ طبرسی در ‏نقل آن متفرّد است، در مباحث تفسیری سوره شعراء در مجمع البیان ذکر گردیده است. با توجه به بررسی روایت ‏مورد بحث به روش کتابخانه ای و توصیفی، این روایت از نظر سندی، به سبب ارسال و مفرد بودن، ضعیف است ‏و توانایی مقابله با تعداد زیادی از روایات واحد که بر اساس نظریه آخوند خراسانی، دارای تواتر اجمالی هستند ‏را ندارد. از نظر دلالت، با توجه به بررسی خانواده بزرگ حدیث یعنی مطالعه روایات مشابه و مخالف، ناسازگاری ‏روایت ذکر شده با دیگر روایات مندرج در منابع شیعه مبنی بر نخستین بودن آفرینش چشمه حیات در میان ‏چشمه ها که یوشع بن نون در آن ماهی را شست و زنده گشت و خضر علیه السلام از آن نوشید و عمر طولانی ‏پیدا نمود، هویدا است. بنابراین پذیرش روایت نامبرده، مشکل است. نیز احتمال اسرائیلی یا منتقله بودن آن نیز ‏وجود دارد.‏

از لوازم ترجمه قرآن، توجه و راهیابی به خاستگاه معنای واژگان آیات است که راه را برای تبیین معنای متن هموار می‌سازد. برای فهم واژگان اصلی در آیات باید به اصلِ معنای اساسی، ریشه‌شناسی و به معنای آن در سیاق‌های مختلف توجه کرد. از واژگان پُر بسامد در قرآن کریم، واژه‌های برگرفته از ماده «ن ف ق» است که دو واژه «انفاق» و «منافق» به سبب دوری معنایی و بارِ عاطفی مثبت و منفی همواره در معادل‌یابی به خاطر عدمِ توجه به اشتقاق از اصلِ ماده، مستقل در نظر گرفته شده و معانی مصطلحِ بریده از معنای اساسی را نشان می‌دهند. پژوهش حاضر به روش توصیفی- تحلیلی به دنبال پاسخ به این سؤالات است که ماده «ن ف ق» چه سیر معنایی را پشت سر گذاشته و در این سیر دارای چه مؤلفه‌هایی شده است؟ و رابطه معنایی مشتقات این ماده با هم چگونه است؟ یافته‌های پژوهش حاکی از آن است که در متون عرب پیش از اسلام و زبان علمی متعارف نزد ایشان، ماده «ن‌ف‌ق» در معنای «حفره» استعمال می‌شده است که قرآن کریم طی معناسازی از این واژه فرهنگ ویژه‌ای به وجود آورد و مبتنی بر همان معانیِ چاله و شکاف، از ماده «نفق» سه واژه «منافق»، «انفاق» و «نفقه» را مفهوم‌سازی کرد. با این تفاوت که در کاربست قرآنی و در پرتو ‏دیدگاه پیش نمونه، معانی «نفق» محدودتر شده و بیشترین استعمال آن در دو حوزه انفاق و خرج کردن مال و نیز نفاق و دورویی در اعتقادات است. این معانی بر اساس پیش نمونۀ اولیه در ‏زبان علمی به حالت محسوس، تصویرپردازی و مفهوم‌سازی شده که ضروری است ایندست مفهوم‌سازی‌ها در ترجمه‌ قرآن مورد توجه مترجمان قرار گیرد.

این پژوهش پس از مطالعه آراء قائلین به رسم‌المصحف و رسم‌الاملاء و بررسی چگونگی مواجهه ایندو نظر با یکدیگر، با روشی توصیفی- تحلیلی و با هدف کشف مبانی و معیارهای آراء مطرح شده پیرامون توقیفی بودن و اجتهادی بودن رسم‌الخط قرآنی به نگارش در آمده است. اهمیت رسم و ضبط قرآن از طرفی و بررسی و نقد ادله قائلین به توقیفی یا اجتهادی بودن رسم‌المصحف، موجب این سؤال شد که دو گروه مورد بحث با کدام مبانی و ادله‌ به بیان دیدگاه می‌پردازند؟ و نظر برگزیده کدام است؟ اعتقاد به توقیفی یا اجتهادی بودن رسم‌المصحف قرآن یکی از مسائل مهم در حوزه مطالعات علوم قرآنی است. قائلین به توقیفی بودن رسم‌المصحف، هرگونه تغییری در نحوۀ نگارش مصاحف قرآنی را غیر مجاز و به مثابه تحریف در الفاظ قرآن می‌دانند و برای این منظور به بیان ادلّه‌ استناد می‌جویند. در مقابل، نظریه اجتهادی بودن رسم‌الخط قرآنی مطرح است که به منظور تسهیل در امر قرائت غیر عرب ‌زبان‌ها و به ویژه برای نوآموزان، تغییر در رسم‌المصحف را جایز می‌دانند و نگارش قرآن براساس رسم قیاسی (رسم‌الاملاء) را پیشنهاد می‌کنند. بررسی مبانی نظری و نقد و تحلیل ادله مطرح شده بیانگر عدم حجیت توقیفی بودن رسم مصحف و جواز تبعیت از قیاس در نگارش قرآن است که ضمن تحلیل تفاوت‌های موجود در رسم المصحف و رسم الاملای متداول و تبیین نقاط ضعف و قوّت هریک از آنها، رسم قیاسی را قول راجح می‌داند.