جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مطابق طبیعت‌گرایی روش‌شناختی تبیین‌های علمی باید صرفاً از هویات و سازوکارهای طبیعی بهره ببرند و استفاده از هویات فراطبیعی یا گزاره‌های مبتنی بر وحی در تبیین‌های علمی مجاز نیست. از سوی دیگر طبیعت‌گرایی متافیزیکی، رهیافتی وجودشناختی است که مطابق آن هویات موجود در جهان محدود به هویات طبیعی می‌شوند و باور به آن مستلزم انکار وجود هویات فراطبیعی است. گروهی از فلاسفه معتقدند پذیرش طبیعت‌گرایی روش‌شناختی الزامی در باور به طبیعت‌گرایی متافیزیکی ایجاد نمی‌کند و این نظریه به­عنوان رهیافتی روش‌شناختی، به­لحاظ متافیزیکی خنثی بوده و پایبندی به آن امکان مشارکت عمومی در علم را فراهم می‌کند؛ ولی گروه دیگر میان این دو نظریه رابطه نزدیکی می‌بینند و معتقدند میان باور به طبیعت‌گرایی روش‌شناختی و متافیزیکی، رابطه‌ای شبیه استلزام وجود دارد. در این مقاله تلاش شده ‌است تا با ارائه استدلال جدیدی، که مبتنی بر تشریح و تدقیق پیش‌فرض‌های طبیعت‌گرایی روش‌شناختی از جمله «اصل بستار علّی فیزیک» و «معرفت‌شناسی قرینه‌گرایانه» است، نشان داده شود که پذیرش طبیعت‌گرایی روش‌شناختی، باور به طبیعت‌گرایی متافیزیکی را اجتناب‌ناپذیر می‌کند و محدود کردن روش علم به روش طبیعت‌گرایانه با باور دین‌داران و خداباوران ناسازگار است.

‌طبیعی‌گرایی فلسفی شامل این ادعا است که در جهان تنها هویات طبیعی وجود دارند. این دیدگاه، با فراطبیعی‌گرایی که وجود هویاتی همچون خداوند، روح و ... را فرض می‌گیرد در تعارض بوده و اختلاف بین آنها موضوع مناقشات فلسفی گوناگونی بوده‌است. در مناقشات اخیر، علاوه بر ادلّه فلسفی، علم نیز به عنوان زاویه ورود مورد استفاده قرار گرفته و چارچوب بحث را از برهان‌های صرفاً فلسفی، به برهان‌های علمی-فلسفی تغییر داده‌است. در این مقاله به این پرسش می‌پردازیم که در چنین چارچوبی، نظریه‌های علمی علی‌الاصول می‌توانند ‌طبیعی‌گرایی فلسفی را به چالش بکشند یا نه؟ ادعا این است که این پرسش مدافعین ‌طبیعی‌گرایی فلسفی را بر سر یک دوراهی قرار می‌دهد. اگر به این پرسش پاسخی منفی بدهند، علم دیگر نمی‌تواند داوری مشروع و منبعی قابل قبول برای داوری میان ‌طبیعی‌گرایی و فرا‌طبیعی‌گرایی باشد. در عین حال پاسخ مثبت و پذیرش چالش‌برانگیزی نیز برای طبیعی‌گرایان هزینه‌ای دارد، چرا که مستلزم آن است که از تعهد به طبیعی‌گرایی روش‌شناختی دست بردارند. زیرا تعهد طبیعی‌گرایی ایجاب می‌کند یافته‌های علمی همواره مویّد ‌طبیعی‌گرایی فلسفی بوده و هرگز مویّد فراطبیعی‌گرایی نباشند. بنابراین طبیعی‌گرای فلسفی برای آن که از علم در دفاع از دیدگاه خود بهره ببرد و در عین حال متهم به جزمی‌گری نشود، ناچار است طبیعی‌گرایی روش‌شناختی را به عنوان اصلی ضروری برای فعالیت علمی قرار ندهد.

سه جریان اصلی در فلسفۀ علم فمینیستی وجود دارد: تجربه‌گرایی فمینیستی، نظریۀ موقعیت‌مندی معرفت، و معرفت‌شناسی پست‌مدرن. ساندرا هاردینگ فیلسوف علم فمینیست، تلاش می‌کند نظریۀ موقعیت‌مندی معرفت را به طریقی تفسیر کند که نسبت به انتقادات پست‌مدرن ایمن باشد. این گرایش هاردینگ در دیدگاه او دربارۀ تکثرگرایی علمی نیز دیده می‌شود. از آراء هاردینگ در دفاع از تکثرگرایی علمی می‌توان دو استدلال متمایز استخراج کرد: استدلال اول بر مبنای مفهوم «عینیت قوی»، و استدلال دوم در دفاع از «جهانی از علم ها». استدلال مبتنی بر عینیت قوی برگرفته از نظریۀ موقعیت‌مندی معرفت است که طبق آن منظر گروه‌های حاشیه‌ای واقعیات جهان را با تحریف کمتری بازنمایی می‌کنند. از طرف دیگر استدلال به نفع جهانی از علم‌ها متأثر از گرایش‌های پست‌مدرن هاردینگ، و مبتنی بر فرض رابطۀ قوام‌بخشی متقابل جامعه و علم است. اگرچه هاردینگ هر دو استدلال را به نفع تکثرگرایی علمی به کار می‌برد، اما این دو استدلال به دو نوع متفاوت از تکثرگرایی علمی منتهی می‌شوند. این دوگانگی محصول تعارض‌های موجود میان نظریۀ موقعیت‌مندی معرفت و معرفت‌شناسی پست‌مدرن است. در مقالۀ زیر مواضع تناقض‌آمیز تکثرگرایی علمی هاردینگ دربارۀ دو مسئلۀ «واقع‌گرایی و ناواقع‌گرایی علمی»، و الگوی «تعاملات اجتماعی در جامعۀ علمی» بررسی می‌شود.

متافیزیک جنسیت شاخه‌ای از فلسفه فمینسیتی است که به چیستی مقوله جنسیت می‌پردازد. یکی از نظریه‌پردازان این حوزه شارلوت ویت است که در نظریه ذات‌گرایی وحدت‌بخش، مساله جنسیت را از بعدی متفاوت مورد توجه قرار داده‌است. ویت از چارچوب استاندارد مناقشه واقع‌گرایی/ نام‌گرایی درباره جنسیت خارج شده و نقش جنسیت را در هویت اجتماعی افراد بررسی می‌کند. او ادعا می‌کند جنسیت یک اصل هنجاری وحدت‌بخش برای فرد اجتماعی است. در تعارض‌هایی که بین نقش‌های اجتماعی پیش می‌آید، هنجارهای جنسیتی بر هنجارهای سایر نقش‌های اجتماعی رجحان دارند. این هنجارها به مثابه یک کلان نقش عمل کرده و تمامی نقش‌های اجتماعی فرد را سامان‌دهی و یکپارچه می‌کنند. بنابراین‌‌ می‌توان جنسیت را به معنایی ارسطویی برای هر فرد ذاتی دانست. در مقاله حاضر نظریه ذات‌گرایی وحدت‌بخش ویت بررسی شده و نقاط ضعف آن مورد بحث قرار می‌گیرد. در نهایت برای ارتقاء این نظریه و ایجاد ظرفیت اصلاح گرانه در آن پیشنهادهایی ارائه می‌شود.

توجه جامعه‌ی جهانی به آثار مخرب علم مدرن در کنار سلطه و نفوذ علم مدرن در نظام‌های آموزشی و حکومتی، موجب شده تا برخی اندیشمندان به فکر لزوم برون‌رفت از وضع موجود بیفتند. سیدحسین نصر و پاول فایرابند با وجود تفاوت حوزه‌ی پژوهشی‌شان متفقا علم مدرن را نقد کرده و تصویری از جامعه‌ علمی آرمانی رسم کرده‌اند. استراتژی نصر، احیای علوم رایج در دوران قبل از علم مدرن است. علومی که منافع مادی‌شان در هماهنگی با کل طبیعت بوده، نیازهای معنوی انسان را نیز برآورده می‌کردند. اما فایرابند معتقد است باید از آنچه مایه‌ی سرسپردگی به علم مدرن است، عبور کنیم و به سمت تشکیل جامعه‌ای برویم که در آن نه تنها علم، بلکه هیچ ایدئولوژی دیگری دارای جایگاه برتر نیست. در این مقاله با مروری بر آراء ایشان در باب جامعه‌ی علمی آرمانی، تفاوت‌های ایشان تحلیل شده و در نهایت آراءشان با رویکرد کاربردی ارزیابی شده ‌است.

ناسازگاری طبیعت‌گرایی روش‌شناختی با باورهای دینی همواره دستاویزی برای مخالفت دین‌داران با این تز روش‌شناختی بوده ‌است. با این حال برخی فلاسفه معتقدند اتفاقاً این باورهای دینی هستند که ما را به سمت طبیعت‌گرایی روش‌شناختی هدایت می‌کنند. ایشان از موضعی دین‌باورانه به دفاع از طبیعت‌گرایی روش‌شناختی برخاسته‌اند و با انگیزه‌های الهیاتی، به نفع طبیعت‌گرایی روش‌شناختی استدلال کرده‌اند. در مقالۀ حاضر دو دسته شاخص از این استدلال‌ها را تشریح و نقد می‌کنیم. دستۀ اول استدلال‌های است که بر اشکالات مرتبط با مسئله فعل مستقیم الهی متمرکز شده‌اند و کنار گذاشتن طبیعت‌گرایی روش‌شناختی را منتهی به الهیات خدای رخنه‌پوش می‌دانند که به لحاظ دینی موضعی قابل قبول نیست. هدف دستۀ دیگر استدلال‌ها آن است که نشان دهند محدودیت‌های روش علمی مانعی برای توصیف هویات فراطبیعی در علم است، زیرا این هویات، متعالی‌تر از قوانین طبیعی هستند. پس از تشریح استدلال‌های الهیاتی مدافع طبیعت‌گرایی روش‌شناختی، با آشکارکردن نقاط ضعف استدلال‌ها ناکارآمدی آن­ها نشان داده می‌شود.