جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در این مقاله نقاوة الآثار فی ذکر الاخیار افوشته‌ای ‌نطنزی (زنده در 1007ﻫ.)، یکی از تواریخ مهم عصر صفوی، بررسی شده تا روش و نگرش او در تاریخ­نگاری روشن گردد. همچنین برای ارزیابی جایگاه نقاوة الآثار در سنت تاریخ­نگاری آن روزگار این کتاب با پنج کتاب تاریخی آن دوره مقایسه و سنجیده شده‌است. افوشته‌ای ‌نطنزی، در تاریخ­نگاری از روش­هایی چون انسجام متن، پیوستگی روایات و استفاده از گزاره‌های ارجاعی برای توصیف بهتر متن بهره برده­ که بر ارزش تاریخ او افزوده‌است. تاریخ­نگاری افوشته­ ای متأثراز نگرش شاهی‌آرمانی ‌ایرانشهری‌ و نگرش تأویلی است. وی همچنین به نسبت مورخان دوره شاه عباس اول به خاطر تسلط بر آیات، احادیث و مضامین شعری، از نگرش تأویلی بیشتری در تفسیر رویدادها برخوردار است. نویسنده با وجود این نگرش‌، در صدد انعکاس واقعیت تاریخی بوده و تا حدودی نیز در بیان آن موفق بوده‌است.

منطقه دیلم از سده ششم تا اواخر قرن هشتم ه.ق. همواره محل نزاع اسماعیلیان نزاری با قدرت‌های محلی اطراف بود؛ زیرا این منطقه پس از استقرار اسماعیلیان الموت، دائماً مد نظرشان بود و مذهب اسماعیلیه در آنجا نفوذ بسیار داشت. امیران محلی مازندران و گیلان همواره از نفوذ اسماعیلیه در دیلم وحشت داشتند و بارها به آنجا لشکرکشی کردند. دو خاندان حاکم محلی کوشیج و هزاراسبی در دیلم به اسماعیلیه متمایل بودند، به همین دلیل مناسبات بین آنها و امیران محلی آل‌کیا تیره بود و در نهایت به دست آل‌کیا از بین رفتند. مسئله اصلی ما در این تحقیق، تبیین حیات سیاسی اسماعیلیان دیلم از قرن ششم هجری قمری، به‌ویژه پس از سقوط الموت، است و اینکه دیلم با نفوذ اسماعیلیه، دچار چه تحولات سیاسی‌ای شد. نتیجه اینکه داعیان اسماعیلی نزاری از همان آغاز فعالیتشان در دیلم نفوذ کردند و با فتح الموت، دیلم به منطقه‌ای مهم و راهبردی برای اسماعیلیان تبدیل شد. با سقوط الموت، کوهستان‌های دیلم همچنان پایگاه سیاسی اسماعیلیان باقی ماند و تا اواخر قرن هشتم ه.ق. با حمایت خاندان کوشیج و هزاراسبی به حیات سیاسی خود ادامه دادند و سرانجام در رقابت سیاسی با آل‌کیا از بین رفتند.

تاریخ‌نگاری محلی در گیلان عصر صفویه با وجود مورخانی، چون علی لاهیجی و عبدالفتاح فومنی پررونق بوده است. یافته‌های این پژوهش نشان می‌دهد که با وجود پاره‌ای مشابهت‌ها، الگوی لاهیجی، حاکمان کیایی و دربار آنان است، ولی الگوی فومنی، تحت تأثیر حوادث گیلان، اشخاصی مانند بهزاد بیگ وزیر شاه عباس اول در گیلان، امیره دباج و اسحاق فومنی هستند که توانسته‌اند گیلان را به رفاه و رونق قبلی برگردانند. هم‌چنین، فومنی برخلاف لاهیجی از نگرش تأویلی و آرمان شاهی برای مشروعیت حاکم خاصی بهره نمی‌برد.

با سقوط دولت آل بویه (حک.: 334-447 ه.ق.) و به قدرت رسیدن سلجوقیان (حک.: 431-590 ه.ق.) برگزاری آیین‌های عاشورایی، علی‌رغم سخت‌گیری‌های هیئت حاکمه در نیمه اول عصر سلجوقی، همچنان در میان امامیه استمرار داشت، و در منابع تاریخی کم و بیش گزارش شده است. پژوهش حاضر به آیین‌های عاشورایی عصر سلجوقی، زمینه‌ها و فرصت‌های مانایی و برگزاری مراسم عاشورا، گونه‌های عزاداری امام حسینj، عزاداری سنیان حنفی و شافعی، عزاداری زنان، مناقب‌خوانی، مرثیه‌سرایی و تعزیه پرداخته است.‌ یافته‌های پژوهش با تکیه بر روش توصیفی‌تحلیلی نشان می‌دهد که زمینه‌ها و فرصت‌هایی در دوره سلجوقی وجود داشته که سبب مانایی آیین‌های عاشورایی بوده است. آیین‌های عاشورایی، و زمینه‌ها و فرصت‌هایی که موجب استمرار این آیین‌ها شده، هدف این پژوهش است. آیین‌های عاشورایی در این عصر خودجوش بوده است. هر زمان که شیعیان اوضاع و احوال سیاسی مناسب و فرصت مساعدی می‌یافتند، در ایام محرم، به‌ویژه روز عاشورا، آیین‌های عزاداری مخصوص امام حسینj برپا می‌کردند. همان آیین‌های عاشورایی که در عصر آل بویه وجود داشته، در این دوره هم کمابیش استمرار داشته و منقطع نشده است.

موقوفات و نذورات در گسترش آیین‌های عاشورایی در ایران نقش بسزایی داشته است. مشارکت طبقات سیاسی و عامه مردم در فعالیت‌های اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی موجب شد با گذشت زمان این حضور پررنگ و محسوس‌تر شود. از زمان آل بویه تا آغاز عصر صفویه (334-907 ه.ق.) نمونه‌هایی از اختصاص موقوفات و نذورات برای تبلیغ و اجرای آیین‌های عاشورایی می‌توان جست‌وجو کرد. از جمله اقدامات شیعیان و علاقه‌مندان به خاندان عصمت و طهارت در اختصاص موقوفات و نذورات متعدد برای ساخت حرم امامان شیعه، ساخت مدرسه، کتاب‌خانه، دارالسیاده و برگزاری مراسم سوگواری است. این پژوهش با روش توصیفی‌تحلیلی در پی آن است که با موشکافی در داده‌های موجود تاریخی نشان دهد موقوفات و نذورات این ادوار تا چه اندازه در گسترش آیین‌های عاشورایی در ایران مؤثر بوده است. با بررسی منابع مختلف در نهایت این نتیجه حاصل شد که وقف، نذورات و صدقات در گسترش آیین‌های عاشورایی مؤثر بوده و سبب رشد تشیع در میان مردم ایران شده است.

حسن بن‌زید معروف به داعی کبیر (حک: 250-270ق) و حسن بن‌علی معروف به ناصر کبیر (حک: 301-304ق) در دوران زمامداری‌شان در طبرستان و دیلم، به مقوله دین و پیشرفت تشیع زیدی توجه داشته‌اند؛ اما با توجه به شرایط تاریخی و شخصیتی آن دو، داعی کبیر از منظر سیاسی و ناصر کبیر از جنبه دینی و فرهنگی فعالیت بیشتر و موفق‌تری داشته‌اند؛ از این رو هدف مقاله حاضر بررسی و تبیین عملکرد این دو شخصیت به‌ویژه از لحاظ دینی و فرهنگی است؛ پس مسئله اصلی پژوهش، مقایسه و ارزیابی عملکرد داعی کبیر با ناصر کبیر به‌ویژه از منظر دینی است و اینکه هر یک از آن دو چه تأثیراتی از لحاظ دینی گذاشتند. در پی این مسئله این فرضیه مطرح می‌شود که داعی کبیر یک زیدی متعصب بوده و در ترویج تشیع زیدیه تلاش کرده است؛ اما ناصر کبیر علی‌رغم داشتن مذهب زیدی به فقه امامیه متمایل و نزدیک بوده است. در این پژوهش با روش توصیفی و تحلیلی به مسئله اصلی تحقیق پرداخته می‌شود. نتایج پژوهش نشان می‌دهد اقدامات دینی ناصر کبیر در دیلم و طبرستان یکی از زمینه‌های گرایش علویان از تشیع زیدی به تشیع امامی بود و گرایش برخی از شاگردان ناصر کبیر به تشیع امامی، بیانگر این قضیه است.

بررسی سیر تشیع امامی در طبرستان و چگونگی استقرار و تثبیت آن، از مباحث مهم تاریخ تشیع در ایران است. مسئلۀ اصلی تحقیق، چگونگی سیر و تحول تشیع امامی در طبرستان از مرحلۀ استقرار تا تثبیت آن در منطقه است؟ لذا این فرضیه طرح می‌گردد، طبرستان به علت شرایط خاص سیاسی و جغرافیایی و به دلیل استقبال از مهاجران علوی شیعه، فعالیت علمای شیعه و حمایت حکام محلی، شرایط مناسبی برای استقرار و تثبیت تشیع امامی داشت. هدف اصلی پژوهش مذکور، تبیین سیر استقرار و تثبیت تشیع امامی در طبرستان است. در این پژوهش با استفاده از روش توصیفی و تحلیلی به مسئلۀ اصلی تحقیق پرداخته می‌شود. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد، عواملی چون اقامت برخی از پیروان ائمه در طبرستان، فعالیت تبلیغی سادات علوی و حضور علمای دینی و بزرگان شیعه امامی و فعالیت تبلیغی آن‌ها در طبرستان و حمایت حکام آل‌باوندی، مرعشی و برخی ملوک پادوسبانی از تشیع‌ امامی، سبب تثبیت تشیع‌ امامی در اوایل قرن نهم هجری در مازندران شد.

در پژوهش پیش رو، به بررسی نقش آداب و آیین های شیعی و علمای شیعه در جامعه صفوی از منظر سیاحان خارجی پرداخته شده است.به همین دلیل این تحقیق بر دو پایه آداب و آیین های تشیع و علمای شیعه از دیدگاه سفرنامه نویسان و سیاحان اروپایی استوار گشته است.در کنار انعکاس نظر های سفرنامه نویسان سعی شده است، تا با استفاده از منابع دست اول دوران صفویه و همچنین منابع جدید پژوهشی به بررسی و نقد و تحلیلدیدگاههای سفرنامه نویسان در مورد آیین ها و علما ی شیعه پرداخته شود، تا بدین وسیله بتوان به درک روشنی از حیات مذهبی جامعه ایران در دوران صفویه رسید.برهمین اساس،درقسمت اعتقادات وآیین های شیعی دوره ی صفوی،سفرنامه نویسان وسیاحان مستقردرایران به بیان دیده های خودازمراسم هاواعتقادات شیعی ایرانیان درعصرصفوی پرداخته اند.که دراین تحقیق،مهم ترین مراسم آیینی شیعی یعنی غدیرخم،عاشورا،عیدقربان وبزرگداشت شهادت امام علی(ع)ازدیدگاه سیاحان خارجی نام موردبررسی قرارگرفته است.درکنارتوجه به آیین های شیعی،نظرات سفرنامه نویسان وسیاحان خارجی درمورداعتقادات شیعیان نظیراعتقاد به مهدویت،اعتقاد به امامت ائمه دوازده گانه،تکریم سادات،توجه به زیارت اماکن مقدس شیعیان ومسأله وقف اشاره وموردبررسی وتحلیل قرارگرفته است.درقسمت حضوروعملکرد علمای شیعه دردوران صفوی، به گزارش های سیاحان وسفرنامه نویسان اروپایی ازحضورعلمای شیعه درایران عصرصفوی،درزمینه های همچون مناصب اداری ومناصب غیراداری دردستگاه حکومت صفوی، پرداخته شده است وموردتحلیل قرارگرفته است.دربخشی ازپایانامه،به گزارش برخی ازسیاحان خارجی درزمینه حضورعلمای شیعه درمیان مردم ایران دردوران صفوی اشاره گردیده وبه درستی ونادرستی این گزارش هانیزپرداخته شده است.روش کار این پژوهش از نوع شیوه جمع آوری اطلاعات کتابخانه ای و به شکل توصیفی وتحلیلی و با استناد به منابع و مآخذ معتبر،وبانگاه به روش پژوهش درعلم تاریخ می باشد