جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

نحو یک متن منفعل با نحو یک متن فعّال تفاوت چشم­گیری دارد؛ زیرا نوع جمله‌ها (اسمیه و فعلیه) و نوع افعال به‌کار رفته (متعدّی، لازم، معلوم، مجهول و...) و نحوۀ به‌کارگیری آن‌ها در هرکدام، متفاوتِ از دیگری می‌باشد. یک سبک‌شناس با واکاوی امور مزبور می‌تواند دیدگاه و اندیشۀ گوینده را از خلال گفته‌های او کشف نماید. صدای دستوری سبک، یکی از متغیّرهای لایۀ نحوی است که وی را برای دستیابی به هدف مذکور، یاری می‌رساند و حالت شرکت‌کنندگان را به‌هنگام رخداد یا حالت فعل در فرآیند فعلی تبیین می‌نماید. صدای فعّال و صدای منفعل معمول‌ترین صداهای دستوری، در غالب زبان‌ها است. این پژوهش با بهره‌گیری از روش توصیفی- تحلیلی می‌کوشد تا به بررسی دو صدای مذکور در خطبۀ 221 و نامۀ 69 نهج‌البلاغه بپردازد. در باب انگیزۀ اصلی انتخاب خطبۀ 221، باید گفت که این خطبه، تأثیرگذارترین خطبۀ نهج البلاغه پیرامون مرگ و حالات مردگان است. دقت بالای حضرت علی(ع) در گزینش کلمات و واژگان مناسب با موضوع جوی کاملاً سرد، بی‌روح و منفعل را بر سرتاسر خطبه حاکم نموده که با صدای دستوری منفعل کاملاً مطابقت دارد. از سوی دیگر، خطبه ها و نامه‌هایی که صدای دستوری فعال دارند، به وفور در نهج‌البلاغه یافت می‌شوند که نامۀ 69 بدین‌منظور انتخاب شد. نتایج نشان می‌دهد که در خطبۀ 221 که به بیان حالات آدمی در آستانۀ مرگ و در عالم برزخ پرداخته، صدای دستوری منفعل از بسامد بیشتری برخوردار است؛ امّا در نامۀ 69 که حضرت علی(ع) به‌عنوان حاکم جامعۀ اسلامی، آن را در قالب منشور اخلاقی به کارگزاران حکومتی خود املا نموده، صدای فعّال نمود بیشتری دارد. غلبۀ صدای منفعل، نشان‌گر دیدگاه قهرآمیز امام(ع) در مقابل پدیدۀ اسرارآمیز مرگ است. نکتۀ قابل توجّه در این میان آن است که بافت و فضای متن و موضوع آن، نقش به‌سزایی در تعیین نوع صدای دستوری ایفا می‌کند.

ازجمله عواملی که در آفرینش زیبایی‌های قرآن کریم و کشف ظرافت‌ها و لایه‌های پنهان آن نقش برجسته‌ای دارد، مسئلۀ انسجام و پیوستگی آن است. هالیدی و حسن نخستین بار نظریۀ انسجام و پیوستگی متن را مطرح کردند. از دید آنان انسجام، یکی از ویژگی‌های روساختی متن است که با عناصر دستوری، واژگانی و پیوندی ایجاد می‌شود؛ اما پیوستگی، ویژگی‌ای ژرف‌ساختی است و باتوجه به موقعیت‌های بیرون از متن همانند شرایط اجتماعی، فرهنگی و دانش پیش‌زمینه درک می‌شود. در این پژوهش کوشش شده است تا با روش توصیفی‌تحلیلی کارکرد هنری و زیباشناختی انسجام و پیوستگی در برخی آیات سوره‌های جزء سی‌ام قرآن با تکیه بر نظریۀ هالیدی و حسن بررسی شود؛ آیاتی که بیشتر به مسئلۀ قیامت و معاد پرداخته‌اند. نتایج پژوهش نشان می‌دهند عنصر انسجام و مؤلّفه‌های آن به‌دلیل حضور در برونۀ متن، نقش برجسته‌تری در آشکارکردن زیبایی‌ها و اسرار آیات منتخب داشته است. همچنین از بین عناصر انسجامی بررسی‌شده در آیات، ارجاع پسینی و حذف و تکرار لفظی با بزرگ جلوه‌دادن و درک‌نشدن واقعۀ قیامت، تکرار ساختار ترکیبی با حرکت‌بخشی به تصاویر قیامت و ایجاد فضای ترس و وحشت، تضاد و تقابل و تناسب با ترسیم فضاهای هماهنگ با بهشت و دوزخ نقش عمده‌ای در تبیین مفاهیم مرتبط با قیامت داشته است.