جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

حافظ از یک سو با تقدیرگرایی افراطی، مخاطب خود را به پذیرش قسمت ازلی و «رضا به قضا» فرا می‌خواند؛ اما از سوی دیگر، با اعتراض‌های حماسی و طنزهای گزنده شورش‌ زبانی و ذهنی خود را در برابر ناملایمات جهان و مصائب بشری نشان می‌دهد. مسأله پژوهش حاضر این است که چگونه می‌توان میان این دو رویکردِ ناسازگار در اندیشه حافظ، رابطه‌ای منطقی برقرار کرد؟ آیا گزاره‌های تقدیرگرایانه حافظ حاکی از رویکردی تئولوژیک از سنخ دیدگاه اشاعره یا معارف صوفیه‌است؟ یا تقدیرگرایی وی ابزاری راهبردی در شکل‌دهی به گفتمانی انتقادی است؟ بررسی‌ها نشان داد که حافظ در روکشی از تقدیرگرایی، به نفی ایدئولوژی‌های مولّد «ریا» و «قشری‌گری» پرداخته و در برابر هژمونی گفتمان‌هایی که جهان را مطابق با اراده حاکمان خودکامه، و منافع دو نهاد عوام‌فریب متشرعه و متصوفه روایت می‌کند، مقاومت می‌کند و بدینسان تقدیرباوری را به مثابه راهبردی گفتمانی برای طرد «تعصب» و «خشونت»، و ترویج «آزاداندیشی» و «تساهل» به کار می‌برد.

بنابر گزارش­های اسرارالتوحید ابوسعید ابوالخیر با آنکه رسماً به ارشاد کسی مبادرت نداشته، گروه­های بسیاری را به سوی خود جذب کرده و موجب توبه و هدایت آنان شده است. پرسشی که زمینه­ساز این پژوهش شده، این است که چنین توفیقی در هدایت مردم توسط عارفی که غالباً در بسط و شادخواری صوفیانه به سر می­برده، چگونه و با چه سازوکارهایی حاصل می­شد و او بدون مبادرت مستقیم به ارشاد، چگونه و با چه شگردهایی عمل می­کرد؟ آنچه از بررسی­ها به دست آمد این بود که ابوسعید در شیوه ارشادی خود به جای منع موقت یک رفتار ناصواب، با برانگیختن حس استعلای روحانی در افراد، موجب تحول بنیادی در شخصیت آنها می­شد. وی در این شیوه ضمن برخورداری از کاریزمای معنوی، با وارونه­سازی سازوکارهای ارشاد و استفاده از شگردهایی پارادوکسیکالی چون «ارشاد از طریق ترک ارشاد» موجب انتباه و تحول حقیقی افراد می­شد. هدف این پژوهش بازشناسی شیوه­های خلاقانه ابوسعید در دعوت و ارشاد به روش توصیفی و تحلیلی است.

در نظریه‌پردازی‌های آخرت‌شناسانه‌ی ابن‌عربی، بهره‌گیری از تمهیدات بیانیِ ناآشکار اما مؤثر در بازروایت برخی از مفاهیم و گزاره‌های دینیِ مطابق با پیش‌فرض‌های عرفانی او، به ساخت‌شکنیِ برخی مفاهیم مهم ایدئولوژیک منجر می‌شود. بررسی قاعده‌مند این‌گونه تمهیداتِ بیانی در متون کلاسیک عرفانی، روش نقادانه‌ی نوینی است که سویه‌های ناخودآگاه این متون‌ و چگونگی کاربرد آن‌ها را برای مخاطب روشن می‌سازد. براین‌اساس پژوهش حاضر می‌کوشد با پرداختن به تمهیدات بیانی و رواییِ به‌کاررفته در فرضیه‌های آخرت‌شناختی ابن‌عربی، نقش آن‌ها در باورپذیری مدعیات ابن‌عربی و اقناع مخاطبان وی را بررسی کند. نتیجه‌ی بررسی‌ها نشان داد که ابن‌عربی در تبیین آرای آخرت‌شناسانه‌ی خود، معنا و کاربردواژه‌ها،تعابیر و گزاره‌ها را متناسب با نظام اندیشگانی خود تغییر داده و با مسخ واژگان و مفاهیم کلیدی و استحاله‌ی مفهومی آن‌ها، موجب دگرسانی در هویت معنایی آن‌ها شده است. وی از طریق غیریت‌سازی نشانه‌های مشترک، به شیوه‌ای ساختارشکنانه، ظرفیت‌های معنایی جدیدی را در واژگان و مفاهیم ایجاد کرده و روایتی نو از ایدئولوژی‌های رایج دینی درباب آموزه‌های آخرت‌شناسانه ارائه داده است. بررسی این تمهیدات بیانی اگرچه در بازنمایی اضلاع ناخودآگاه فرضیه‌ی ابن‌عربی و نظام تثبیت‌شده‌ی مفاهیم آن مؤثر است، بیش از هر چیزی می‌تواند موجب کاهش اعتبار فرضیه‌ی وی در برابر فرضیه‌های رقیب باشد. هدف این پژوهش بررسی کارکرد تمهیدات بیانیِ ابن‌عربی در فرضیه‌های آخرت‌شناسانه‌ی اوست که به‌شیوه‌ی توصیفی‌ـ‌تحلیلی صورت گرفته است.