جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مطالعه تطبیقی میان رشته ای (گفتگویی) یا تفسیر بیناپارادایمی قرآن ناظر است به روی‌آوردن به قرآن از منظر دو رشته/پارادایم متمایز که در اینجا پارادایم مسیحیت و اسلام مورد نظر هستند. چنین مطالعه ای دارای دو گونه اساسی است: میان رشتگی روش شناختی و میان رشتگی نظری. در گونه اول رابطه ای یکسویه در مطالعه تطبیقی وجود دارد و از ره آورد این مطالعه صرفا یکی از طرفین بهره مند میشوند. اما در گونه دوم، رابطه ای دوسویه میان قرآن و عهدین برقرار می شود و این مطالعه تطبیقی نقش تبیینی و یا حل مساله در هر دو طرف خواهد داشت. این گونه در زمره متکاملترین گونه ها مطالعات تطبیقی محسوب میشود. پرداختن به مفاهیمی هم‌چون «من بعد الذکر» و «عیسی» در قرآن می‌تواند فرآیند و مکانیسم این گونه از مطالعات تطبیقی را به نمایش بگذارد. مرتبط با رهیافت «عیسی در قرآن» میتوان بخوبی تعارضات میان دو پارادایم و کیفیت تفسیر متفاوت طرفین برای غلبه بر این چالشها را مشاهده کرد. اهمّ این چالشها عبارتند از: «تصلیب و مرگ عیسی»، «الوهیت عیسی»، «تحریف عهدین»، «نزاع قرآن با مسیحیت». برای ایجاد گفت و گو و زبان مشترک لازم بود که طرفین از نگاه‌های رایج و تفاسیر مشهور دست بردارند و رویکرد تلطیف شده را در پیش بگیرند. این شکل از تفسیر، تفسیری جهان شمول از ادیان را به نمایش میگذارد. این تفسیر جدید با خوانش «تسلیم» از «ان الدین عند الله الاسلام» تناسب دارد و با سرشت مشترک انسانی مخاطبین قرآن سر و کار دارد و نه تمایزهای مبتنی بر اعتقاد.

محققان علوم قرآنی دربارۀ اختلاف قرائت برخی واژگان قرآنی، به‌دلایل مختلفی مانند فقدان قواعد مدوّن نقطه‌گذاری و إعراب در سده‌های نخستین هجری اشاره کرده‌اند. این دلایل در منابع کهن، به‌ویژه در آثاری با عنوان «حجة القرائات»، به‌تفصیل مورد بحث و بررسی قرار گرفته‌اند. بر اساس این منابع، اختلاف قرائات در ظاهر یا ریشۀ برخی واژگان را می‌توان بر اساس قواعد دستور زبان عربی و نیز با توجه به سیاق معنایی و ساختاری آیات توجیه علمی نمود. در جستار حاضر، تلاش نمودیم تا اختلافات صرفی قراء مشهور ده‌گانه را در چهارده قسم تقسیم‌بندی کنیم و سپس بر اساس منابع کهن قرائی، بر صحت آنها استدلالات آوامعناشناختی مختلفی را ارائه نماییم. مراد از اختلافات صرفی، اختلاف در خوانش کلماتی است که تحلیل آنها مربوط به علم صرف می‌شود. برخی از این اقسام چهارده‌گانه عبارتند از: اختلاف در تذکیر و تأنیث، اختلاف در ریشۀ افعال ثلاثی مجرد، اختلاف در اوزان افعال ثلاثی مزید، اختلاف در اوزان اسامی مختلف، اختلاف در ثلاثی مجرد یا ثلاثی مزیدبودن برخی افعال. این اختلافات را در قرائت قراء ده‌گانه بررسی خواهیم نمود و از این جهت، پژوهش حاضر را می‌توان پژوهشی جامع تلقی نمود؛ چراکه صرفاً به قراء سبعه اکتفا نکرده است. روش پژوهش حاضر به‌صورت کتابخانه‌ای و بنیادی است. تحلیل علمی و ادبی اختلاف قرائات هم در راستای تبیین اعجاز زبان‌شناختی قرآن است و هم عدم تحریف لفظی و معنوی قرآن را به اثبات می‌رساند.

غرب شناسی دانشی است که به شناخت داشته­های مغرب زمین می­پردازد. در این دانش، «غرب» به مثابه «دیگری» سوژه شناسایی قرار می­گیرد تا پس از این شناخت بتوان بهتر از گذشته تعاملات و ارتباطات را تنظیم نمود. شناختِ دیگری، با توجه به ذووجوه بودنِ انسان و هستی، نیازمند اتخاذ رویکردی میان­رشته­ای/فرارشته­ای است. بدون «تلفیق» و صرفا کنار هم قرار دادن دانش­های گوناگون، آنهم به شکلی مکانیکی، رویکرد میان­رشته­ای/فرارشته­ای تحقق نخواهد یافت. با وجود ماهیتِ میان­رشته­ای غرب­شناسی تحقیقاتی که تاکنون صورت پذیرفته است لزوماً اینگونه نبوده­اند و بنابر نوع پژوهش، برچسب­هایی چون: نا/ چند/ فرا/ زیر رشته­ای به آنها اطلاق می­شود. گونه­های میان­رشته­ای پیرامون «غرب­شناسی» را در دو قالب اساسی می­توان دسته­بندی کرد: میان­رشتگی انتقادی/ نظری. انتقادی، اولین گونه از میان­رشتگی است که مرتبط با «غرب­شناسی» شکل گرفته­ است. این مطالعات «متن­محور» بوده و نگاه و رویکرد تاریخی بر آنها غلبه دارد. سوگیری قابل توجّهی در این گونه مشاهده می­شود. میان­رشتگی نظری اخیرترین گونه محسوب می­شود که به بررسی دنیای واقعی و جوامع زنده کنونی می­پردازد. مطالعات نمونه­محور و مبتنی بر مفهوم­سازی دیالکتیک و هم­چنین گردهمایی­ها با رویکرد میان­رشته­ای مهمترین دسته از این مطالعات محسوب می­شوند. این نوع را به­عنوان متکامل­ترین دسته­از از پژوهش­های میان­رشته­ای پیرامون غرب­شناسی می­توان به حساب آورد.

در قرآن کریم خداوند متعال آیات متعددی را در موضوعات مختلفی چون معاد ، توحید ، وصف بهشت و جهنم و ... بر پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وحی کرده است و از آنجا که قرآن کریم معجزه نبوت حضرت خاتم الانبیاء صلی الله علیه وآله است و به عقیده مسلمانان جهان از غنای ادبی خاص و ممتازی برخوردار است این سوالات را در ذهن به وجود می آورد که آیا ریتم ویژه ای در بیان هر موضوع به کار رفته است یا خیر؟ اگر پاسخ مثبت است آیا ارتباط معناداری میان ریتم ها و موضوعات مختلف در جریان است ؟ چه موضوعاتی با چه ریتم هایی در ارتباط بیشتری هستند؟ برای پاسخ به این سوالات می طلبد تا به کشف این ارتباطات میان موضوعات گوناگون و ریتم های موجود بپردازیم. سعی بر آن است تا با مشخص کردن چند ریتم اصلی و بررسی قطعات مختلف موضوعی به این سوالات پاسخ دهیم.

تحقق یک مطالعۀ میان رشته ای صحیح در گرو ایجاد هم سنخی و مجانست میان رشته های درگیر در آن است. ایجادِ سه گونه هم سنخی برای چنین مطالعاتی ضروری است: هم سنخی از جهتِ روش ، زبان و مبانی معرفت شناختی. ایجاد هم سنخی در این سه جهت می تواند ترکیب و هم گرایی را در مطالعۀ میان رشته ای ایجاد کند. مسلماً هم سنخیِ روشی یکی از مهمترینِ این الزامات محسوب می شود. بررسی نمونه محور بخشی از پژوهش های میان رشته ای در حوزۀ مطالعات قرآنی سه لازمۀ روش شناختی را برای ایجاد هم سنخی روشی نشان می کند: 1- استفاده از روش هایی که در گفتمان علمی خود مقبول واقع شده و حد و مرز و استقلال خود را یافته باشند؛ 2- تنقیح دقیق معنای مورد نظر از روش مورد استفاده و بیان تمایز روش مورد نظر با روش های مشابه و بیان ضرورت استفاده؛ 3- استفادۀ ارگانیکی از روش مورد نظر به جای استفادۀ مکانیکی از آن. تحقق این سه ویژگی موجب می شود ایجاد زبان مشترک و برقراری گفت وگوی میان رشته ای که به حل مسئله و یا فهم بهتر پدیدار منجر می شود، به دست آید.

منشأ و عامل اصلی کنش‌های انسانی در زمرۀ مهمترین مسائلی محسوب می‌شود که همیشه دغدغه اندیشمندان بوده است. قرآن کریم نیز در آیۀ 84 سورۀ إسراء، با مقولۀ کلیدیِ شاکله به این مساله اساسی پرداخته است. البته به‌ غیر از انگارۀ «شاکله» در گفتمانِ قرآنی مفاهیمِ مرتبط دیگری نیز وجود دارد. مفاهیمی از قبیلِ: تأثیراتِ مشیت الهی، اختیارات فردی و عوامل اجتماعی، در عملکرد انسان. انگارۀ شاکله، با اهمیت‌ترین واژه در این ارتباط محسوب می‌شود که مفسرین در طول تاریخِ تفسیر، نظراتِ مختلفی را پیرامونِ معنای آن مطرح کرده‌اند. به‌شکل خاص در دو دوره‌ی: پیدایش (دوران پیامبر و ائمه) و کلاسیک (از نیمه دوم قرن سوم تا ششم) شاهدِ تحول و تکاملِ روی‌آوردها به این انگاره هستیم؛ در دورۀ پدایش، عموماً نظرات مفسران مجمَل و بسیط است. امّا هر چه به جلو پیش می‌رویم، به‌شکل خاص در دورۀ کلاسیک، روش‌های مختلفی برای تبیینِ معنای این انگاره و پرده برداشتن از ابهامِ آن اتخاذ شده است. اولین روی‌آورد تبیین، استفاده از روایاتی است که میانِ «شاکله» و «نیت مومن» ارتباط برقرار می‌نمایند. پس آز آن نظریاتِ ترکیبی قابل رصد هستند. همچنین استفاده از پیش فرض‌های کلامی، عرفانی و ادبی نیز برای تبیین معنای شاکله قابل مشاهده هست. بنابراین مشاهدۀ تطور دیدگاه‌ها پیرامون معنای شاکله از یک توسعۀ معنایی در معنای این انگاره خبر می‌دهد.

زبان قرآن و زبان حدیث از مسائل مهمی محسوب می شوند که عدم توجه به آنها موجب پدید آمدن کژفهمی در این دو متن مقدس خواهد گردید. در این راستا نکته ای که توجه بدان شایسته به نظر می رسد فهم تمایز و بیان تمایزات این دو زبان است. چرا که عدم توجه به این تمایزات و یکسان انگاشتن زبان این دو متن متفاوت، موجب ابهام و ایهام در فهم آنها و داشتن انتظاراتی از آن متون خواهد شد که رسیدن به مراد آیه و روایت را سخت و گاها ناممکن می سازد. لذا ما در این مقاله بر آن شده ایم تا با بیان این تمایزات، تصویر پیراسته تری از زبان قرآن و حدیث را برای طالبین فهم قرآن به نمایش بگذاریم.