جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مسأله هجرت یکی از مهمترین مسائلی است که در آغاز اسلام، اساسی‌ترین نقش را در شکل‌گیری حکومت اسلامی ایفا کرد و از اهمیّت فوق‌ العاده‌ای برخوردار است که از یک سو مؤمنان را از تسلیم در برابر فشار و خفقان مشرکان باز می‌دارد و از سوی دیگر عامل صدور اسلام به شبه جزیره العرب می‌شود. مهاجرین به کسانی می‌گویند که ساکن مکه بودند و بعد از مسلمان شدن به امر پیامبر اکرم(ص) به مدینه هجرت کردند و با توجه به این موضوع مهاجرین با هجرت خود در ترویج اسلام و همچنین اشاعه فرهنگ‌ها، باورها، ارزش‌ها، اعتقادات و آداب و رسوم جدید نقش داشتند و در این راه نیز متحمل سختی‌های بسیاری شدند. به همین سبب پیامبر عظیم الشأن اسلام(ص) به مهاجرین توجه و التفات ویژه‌ای داشتند، چراکه آنان زندگی مادی و اموال خود را در خدمت دعوت او قرار دادند و با هجرت خود صدای اسلام را به گوش جهان رساندند و قرآن کریم نیز از آنان به نیکی یاد کرده است که در قرآن کریم آیاتی در بیان ویژگی‌های مهاجرین وارد شده از جمله خصوصیات بارز مهاجران: اخلاص، صبر، استقامت و توکل به خداوند متعال را می‌توان برشمرد. از این رو در این مقاله به ویژگی های فرهنگی مهاجرین و بازتاب آن در قرآن و احادیث پرداخته شده است و روش این تحقیق کتابخانه ای است. تلاش شده است تا ابعاد مختلف فرهنگی و رابطه بین جایگاه مهاجرین و تاثیر حضور آنان در جامعه مورد بررسی قرار گیرد.

قرائت شاذّ، قرائتی است که سه شرط موافقت با زبان عربی، موافقت با یکی از مصاحف عثمانی و صحیح‌بودن سند را نداشته باشد؛ اما به این معنی نیست که لزوماً از راویان فرعی و غیر مشهور روایت شده است. بلکه، از مشهورترین قاریان یعنی قرّاء سبعه هم ‌‌قرائت‌های شاذّ روایت شده است. هرچند این‌ ‌‌قرائت‌ها اغلب از آن جهت که سند معتبری داشته و با رسم و زبان عربی هم‌خوانی دارند از سایر ‌‌قرائت‌های شاذ متمایز می‌‌‌‌‌شوند. مواجهه غالب مفسران با ‌‌قرائت‌های شاذ قاریان غیر مشهور مانند هم است و کمتر در تفسیر آیات به آنها توجه می‌کنند. اما در برخورد با ‌‌قرائت‌های شاذّی که از قرّاء سبعه روایت شده رویکردها یکسان نیست. برخی شاذّبودن را معیار دانسته و به آنها توجه نمی‌کنند. برخی مرتبۀ قراء سبعه در قرائت را در نظر‌ می‌گیرند و به ‌‌قرائت‌های شاذّشان نیز نظر دارند. عده‌‌‌‌‌‌‌‌‌ای هم رویکردی میانه اتخاذ کرده‌اند. فخر رازی از جمله مفسرانی است که در تفسیر آیات نسبت به ‌‌قرائت‌های شاذ وارده از‌ قرّاء سبعه اهتمام ویژه‌‌‌‌‌‌‌‌‌ای داشته تا جایی که آنها را به شاذبودن توصیف نکرده و به توصیف آن به غیر مشهور بسنده نموده است. مقاله حاضر بر آن است با مداقّه در تفسیر کبیر، رویکرد فخر رازی به ‌‌قرائت‌های شاذّ روایت شده از قرّاء سبعه و نحوه استفاده او از این قرائات را در تفسیر آیات، توصیف و تحلیل نماید

آیۀ ‌Pو ما أرسَلنا مِن رَسولٍ إلّا بِلِسانِ قَومِهO (ابراهیم: 4)، حکایت از انطباق و نزول قرآن به زبان قریش، و تصریح قرآن به نزول کلام خدا به عربی مبین (الشعراء: 195 و النحل: 103) مؤید فصاحت زبان عرب عصر نزول یا همان اهل حجاز است. اما منکران وحی‌بودن قرآن ‌سعی کرده‌اند با نشان‌دادن عدم انطباق بین قرآن و زبان قریش ـ به‌عنوان نخستین مخاطبان قرآن ـ هم مدعای ارسال به زبان قوم را انکار کنند و هم با نفی فصاحت و بلاغت زبان قوم مخاطب، فصاحت و بلاغت قرآن را مورد تردید ‌قرار ‌دهند. در موردی مهم و قابل تأمل با توصیف اهل حجاز (قریش) به تسهیل‌کنندگان همزه و کثرت تحقیق همزه در قرآن، قول نزول به زبان قریش مخدوش دانسته‌اند. اگرچه وجوه دیگری مانند: وجود کلماتی در قرآن با ریشه پارسی و یا عبری یا‌بودن اختلاف قرائات می‌تواند از زمینه‌های شکل‌گیری شبهه عدم‌ انطباق نزول قرآن به زبان قوم، و یا ادعای عدم فصاحت و بلاغت قرآن باشد؛ پژوهش حاضر در صدد است با رویکرد تحلیلی _ انتقادی از طریق نقد نظرهایی که قائل به تسهیل همزه نزد قریش‌اند و تحقیق همزه نزد آنان را محصول اضطرار یا عواملی مثل آن می‌دانند، اصل‌بودن تحقیق همزه نزد قریش را ثابت نموده و شبهه مذکور را پاسخ گوید.

عرفان به عنوان پدیده­ای انسانی، مربوط به محدودۀ جغرافیایی یا ایدئولوژی خاصی نیست و نمودهای آن تقریباً در همۀ فرهنگ­ ها دیده می­شود. با عنایت به مراودات بینافرهنگی در گذشته و امروز، تأثیر و تأثر در ارتباط با مسائل معرفت­ شناسی امری بدیهی است. در میان نویسندگان اهل روسیه، فئودور داستایفسکی در بخشی از رمان برادران کارامازوف به فرهنگ عرفانی شکل­ گرفته در روسیه اشاره کرده است. وی، چنان­ که صراحتاً در رمان مذکور بیان می­ کند در بازنمایی این مقوله تحت تأثیر فرهنگ عرفان شرقی بوده است. در تحقیق حاضر با استناد به منابع کتابخانه­ای و روش توصیفی ـ تحلیلی، وجوه مشترک ویژگی­ های «پیر و شیخ» به عنوان یکی از مصداق­های عرفانی برجسته در اسرارالتوحید (بازنمایندۀ عرفان شرقی) از محمدبن منور میهنی با رمان برادران کارامازوف (بازنمایندۀ عرفان غربی) از داستایفسکی بررسی شده است. نتایج تحقیق نشان می­دهد که نویسندگان مذکور با اشاره به سیرۀ عملی و نظری ابوسعید ابوالخیر وپدر زوسیما (به عنوان پیران واصل) به تبیین مقولاتی چون: انقیاد محض سالک در برابر پیر، گرایش عوام به نهاد خانقاه و دیر و محبوبیت عمومی پیر، نقش هدایت‌گری پیر برای حل مشکلات عوام و خواص، مشاهدۀ کرامات از پیر؛ فراست پیر، ارتباط روح پیر با عالم ناسوت پس از مرگ و مقدّس­ انگاری پیر پرداخته­اند.

از دوران‌‌های بسیار مهم در تاریخ اندیشه اخلاقی جهان اسلام، عصر صحابه پیامبر اکرم (ص) است؛ زمانی که یاران آن حضرت فرصت یافتند آموخته‌‌های خویش از ایشان را در زمینه‌‌های گوناگون اخلاقی، اعتقادی و فقهی ترویج دهند. با این حال، مطالعات اندکی برای شناخت آراء اندیشمندان این دوره ــ خاصه تفکّرات اخلاقی ایشان ــ انجام گرفته و بیش‌تر به صحابه هم‌چون انتقال‌دهنده محض سنّت پیامبر اکرم (ص) نگریسته شده است. در این مطالعه هدف آن است که با نگرشی انتقادی به این رویکرد فراگیر، اندیشه اخلاقی عبدالله‌بن‌عباس (د 68ق) بازشناسی شود؛ مفسّری از نسل صغارِ صحابه که کم‌تر به جایگاه وی هم‌چون یک معلم اخلاق یا به تأثیر احتمالی اندیشه‌‌های اخلاقی وی بر بینش و فرهنگ مسلمانان در ادوار متأخر توجه نشان داده‌اند. اکنون در گام نخست برای مطالعه اندیشه اخلاقی ابن‌عباس، روایات اخلاقی او را در کهن‌ترین منابع حدیثی بازمی‌خوانیم و بخشی از نگرش‌‌های اخلاقی او را مرور می‌کنیم؛ نگرش‌هایی که درباره بهینه‌سازی ذهن و اصلاح بینش‌‌ها داشته، در پرسش‌های اخلاقی تابعین از او، پرسش‌‌ها و نقل‌های خود او از پیامبر (ص)، و در آراء تفسیری او بازتابیده و یک بُعد مهم از ابعاد منظومه فکری ابن‌عباس را شکل داده است.

این باور در میان مسلمانان رواج گسترده دارد که خداوند را نامی پنهان از همگان است، جز خواص کسی از آن آگاه نیست، هرکه بتواند خدا را با یادکرد آن بخواند سریع به خواسته‌اش می‌رسد، و تصرفات خارق‌العاده در عالم هستی تنها با کاربرد آن ممکن می‌شود. مسلمانان از گذشته‌های دور این نام را «اسم اعظم» خوانده، و درباره ماهیت و خواص و نحوه کشف و کاربرد آن سخنان متفاوت گفته، و حکایات بسیار نقل کرده‌اند. مطالعه پیشِ‌‌رو کوششی به منظور مرور و دسته‌بندی همین آراء و بازنمون دورنمایی از نگرش‌های رایج در فرهنگ اسلامی به اسم اعظم است؛ کوششی که می‌تواند گامی نخستین برای بازشناسی تاریخ انگاره اسم اعظم در فرهنگ اسلامی تلقی شود. در مقاله بی‌آن‌که از خاستگاه انگاره یا سیر تحول درک‌ها از آن در گذر زمان بحث شود، شواهد مختلف توجهات مسلمانان به اسم اعظم را مرور، و از خلال نقل حکایت‌ها، اقوال تفسیری، مواعظ اخلاقی و نظریه‌پردازی‌های متکلمانه و فیلسوفانه آراء درباره اسم اعظم را در آثار پراکنده بازشناسی و تبیین می­کنیم. چنان‌که خواهیم دید، انگاره اسم اعظم در تاریخ طولانی خود در فرهنگ اسلامی از جایگاه کارگزار خدا تا شیوه‌ای سحرگونه برای تصرفات عظیم و کلان در هستی، و از مصادیقی آشکار به مصادیقی پنهان و رازآلود گراییده، و موضوع بحث‌های متکلمانه و ایدئولوژی‌های مختلف مذهبی گردیده است.