جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

روایات تفسیری در زمینه فهم واژگانی بیانگر آن است که اهل بیت به تفسیرادبی قرآن پرداخته‌اند و در صدد فهماندن لغات غریب قرآن به مردم هستند زیرا گاهاً اکثر لغات یک آیه قابل فهم است و تنها یک واژه مبهم و دور از ذهن می‌باشد و نیاز به تفسیر دارد؛ لذا آن بزرگواران به تبیین همان یک واژه می‌پرداختند. هدف از این مقاله بیان جایگاه اهل بیت (علیه السلام) در بکارگیری ابزارهای ادبی-بلاغی خصوصاً در فهم لغات قرآنی بوده‌است؛ نوشته حاضر با روش توصیفی-تحلیلی به بررسی روش‌های ائمه (علیه السلام) در بکار گیری این ابزارها در معناشناسی واژگانی آیات پرداخته و در انتها به ابن نتیجه دست یافته است که اهل بیت (علیه السلام) برای تبیین لغات، ابتدا از قواعد عربی و سپس کاربرد واژگان در عرف و فرهنگ استفاده کرده و گاهی بر اساس کاربرد آن واژه در شعر به معناشناسی لغات پرداخته و در مواردی نیز از کاربرد واژگان مترادف‌ در تفسیر لغوی آیات قرآن استفاده نموده‌اند.

حرف «علی» از حروف جرّ مکانی در زبان عربی است که در موارد متعدد در قرآن به کار رفته است. این حرف در معنای پیش‌نمونه‌ای خود مفهوم استعلا را کدگذاری می‌کند. اما همۀ موارد کاربرد این واژه در قرآن، محدود به این معنای پیش‌نمونه‌ای نیست. بلکه با قرار گرفتن در بافت‌های مختلف و به روش‌های مختلف وارد حوزه‌های معنایی جدید شده است. نوشتار حاضر به روش توصیفی ـ تحلیلی و با بهره‌گیری از اصول معناشناسی شناختی، کاربردهای این حرف در قرآن را مورد بررسی قرار داده است تا تحلیلی هدفمند از معانی آن ارائه دهد. لذا بر اساس اصول معناشناسی شناختی، ابتدا معنای اصلی حرف «علی» شناسایی شد، سپس کیفیت بسط این معنای پیش‌نمونه‌ای مورد بررسی قرار گرفت. طبق بررسی‌های انجام‌شده، این حرف با معنای مرکزی خود از طریق استعاره و طرح‌واره، وارد حوزه‌های مفهومیِ تازه‌ای شده و شبکه‌ای از معانی مختلف را ایجاد کرده است. در شکل‌گیری این معانی، تغییر عامل و بافت، نقش مهمی ایفا می‌کنند.

در آیات متعددی از قرآن کریم به مسئله نجوم و رخدادهای اجرام آسمانی اشاره و مسائلی چون؛ روابط، فعل و انفعال‌های أجرام و محیط نگه‌دارنده آنها مطرح شده ‌است. ازجمله این آیات، آیه 40 سوره یس و 33 سوره انبیاء است که با گزینش واژگانی مشخص و هدفمند، ویژگی موقعیتی و حرکتی خورشید و ماه را بیان کرده است. نوشتار حاضر به روش توصیفی ـ تحلیلی و با تکیه بر نظریه حجم‌داری فضا تلاش دارد تا موقعیتی که آیات فوق مفهوم‌سازی کرده است را تبیین کند. با توجه به اینکه این آیات مسئله‌ای علمی را مطرح کرده است، بررسی آنها با این رویکرد لازم و ضروری به‌نظر می‌رسد. طبق بررسی‌های انجام‌یافته، آیات فوق با کاربرد حرف «فی» حجم‌داری فضا و با واژه «فَلَک» سطح ثابت دارای برجستگی و با واژه «یَسْبَحُون‏» حرکت ماه و خورشید در سطح فضا را مفهوم‌سازی می‌کند. این تفسیر با تکیه بر نظریه حجم‌داری فضا و فقط به‌عنوان یک احتمال در تفسیر آیات فوق مطرح می‌شود.

یکی از مباحث مهم و پر تکرار در نهج‌البلاغه مفهوم «خدا» است،که به دلیل صورتی کاملاً انتزاعی عمدتاً در قالب صنعت استعاره‌های مفهومی طرح شده‌است، حضرت علیgاین صنعت را به عنوان ابزاری برای تفهیم مباحث پیچیده‌ای چون خدا، روح و جهان پس از مرگ و... استفاده کرده‌اند، این نوشتار با بررسی نقش استعارهای مفهومی در تبیین «مفهوم خدا» به دنبال کشف نقش مکانمندساز و تجربی استعاره‌های شناختی در نظام مفهومی نهج البلاغه و شرح و بیان آن بوده‌است. لذا با بررسی انگاره‌های نهج‌البلاغه به روش توصیفی-تحلیلی ،معلوم گردید که درک مفهوم خدا به دلیل تجربه ناپذیری، مفهومی پیچیده است که ناگزیر ابهام آن، باید از طریق سازوکارهای استعاری میسر شود؛ از این‌رو، پس از تبیین پایه‌های نظری پژوهش، مهم‌ترین اصول کاربردی در استعاره‌ها؛ یعنی حوزه‌ای بودن، تغییر ناپذیری، همه‌جا حاضر بودن و خلاقیت و... معرفی و در قالب شواهدی از نهج‌البلاغه تبیین شد و در نهایت مفهوم خدا درعبارات نهج‌البلاغه با تکیه بر انواع استعاره‌های وجودی، جهتی و ساختاری مورد بازخوانی قرار گرفت و در قالب این نوع سازوکار شناختی مشخص شد که حضرت علی علیه السلام با انتقال از مفهوم مکانی که در تجارب و فرهنگ مخاطبان جریان دارد، مفهوم پیچیده‌ و معنوی «خدا» را تبیین کرده‌اند.

خداوند در کلامش به دلیل هدف‌مندی در هدایت، همه‌ قوای انسان را برای درک معارفش به خدمت گرفته است. مهمترین قوه‌ وجودی انسان قوه‌‌ شناختی اوست و از آن‌جایی که طرح‌واره‌های تصویری از طریق تجارب روزمره به دست می‌آیند، به راحت‌ترین شکل ممکن عملکرد شناختی انسان را تحت تأثیر قرار می‌دهند. خداوند هم از راه طرح‌واره‌های تصویری که با حروف طرح‌ریزی شده‌اند، کلام فرا بشری را در سطح درک انسان جاری کرده است. از این رو، نوشتار حاضر به روش توصیفی – تحلیلی به بررسی طرح‌واره‌های تصویری ایجاد شده با حرف «فی» در قرآن پرداخته است. از جمله طرح‌های تصویری که با تکیه بر نظریه‌ جانسون در این نوشتار مطرح شده‌اند، طرح‌واره‌ جهتی، مهارشدگی، حرکتی، نیرو، همسانی و موجودیت و... است که از این طریق مفاهیم انتزاعی در قالب تصاویری پیش چشمان مخاطب قرآن، قابل فهم و قابل لمس شده‌اند.

حروف اضافه‌ مکانی منبع غنی در فهم و تفسیر قرآن به روش شناختی هستند. در نوشتار حاضر با محوریت حرف «عن»، یکی از پرکاربردترین حروف در قرآن، کوشش شده است که معانی این حرف و نحوه‌ گسترش آنها با تکیه بر اصول و قواعد گسترش‌معنا در رویکرد معناشناسی شناختی، بررسی و تحلیل شود. بدین‌منظور، به روش توصیفی-‌ تحلیلی کاربردهای حرف «عن» در آیات بررسی شده و پس از مروری بر مبانی نظری پژوهش، چون شناسایی مسیرپیما و مرزنما و اثبات وجود شبکه‌ای از مفاهیم که به معنای پیش‌نمونه پیوند خورده‌اند، معنای کانونی این حرف معرفی شده است. بر‌این‌اساس، نحوه‌ گسترش معنای حرف «عن» در عبارات قرآنی، تحلیل و ارزیابی شده و قواعدی بدین منظور پیشنهاد شده است، از جمله این قواعد: مسئله انطباق، مسئله‌ منطقه‌ فعال و پویایی معنا است که هرکدام دارای مؤلّفه‌های دیگری است که موجب بسط و توسعه‌ معنای این حرف در آیات قرآنی شده است.