جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

خواجه نصيرالدين طوسي از منظر دو دانش کلام و فلسفه، شخصيتي دوگانه به‌نظر مي‌آيد. زيرا گاهي در يک مسئله علمي دو رأي مختلف داده است؛ يکي به شيوه اهل‌کلام و ديگري به روش فيلسوفان. در وهله نخست به ذهن مي‌آيد، که خواجه دچار تعارض شده است. براي نمونه، خواجه با ديدگاه فلسفي، اعاده معدوم را جايز نمي‌داند و ازسويي در مقدمات بحث معاد پذيرفته است که اِعدام عالم ممکن و مطابق ادله نقلي است. در اين مقاله به مطالعه «معاد» خواهيم پرداخت و سپس در مقام داوري، احتمالات ممکن را طرح کرده و از ميان آن‌ها، ديدگاهي را که از ديد ما با واقعيت مطابق است، به‌عنوان ديدگاه برگزيده انتخاب مي‌کنيم. اين نوشتار در داوري خود، برپايه عبارات خواجه نصير و درنظر داشتن موقعيت اجتماعي و علمي و ويژگي روزگار زندگي وي که با هجوم گسترده متکلمان بر ضد فيلسوفان روبه‌رو بود، همچنين باتوجه به شخصيت ميانه‌رو، حق‌محور و دانش‌دوست مرحوم خواجه، غبار تعارض را از چهره او مي‌زدايد و چنين حکم مي کند که شخصيت وي متعارض‌نماست و نه متعارض. اين تحقيق براساس پژوهش در آثار خواجه شکل گرفته است. اين آثار بيشتر به‌صورت کتابخانه‌اي انجام شد. ولي در همه اين موارد کوشيده‌ايم تا ديدگاه خواجه پس از تحليل و بررسي جهات محتمل، نقل شود. ازاين‌رو، در جاهايي که نياز بود، از عبارات شارحان نيز، ياري گرفته‌ايم.

خواجه نصیرالدین طوسی در آثارش گاه دو رأی مختلف در مورد یک مسئلة علمی ارائه داده است، یکی بشیوۀ اهل کلام و دیگری بشیوۀ فلاسفه. در وهلۀ نخست ممکن است تصور شود که خواجه به ورطۀ تعارض فرو افتاده است اما تحلیل مباحث نشان میدهد که این تعارضها صوری هستند و در چارچوب نظام کلی اندیشۀ وی قابل تبیینند. یکی از این موارد متعارض دربارۀ مقولۀ جوهر است. خواجه در آثار منطقی خود جوهر را همانند حکمای مشاء، مقوله یا جنس‌الاجناس شمرده اما در تجرید الاعتقاد، جوهر را معقول ثانی دانسته است. مقالۀ پیش‌رو به تبیین این چندگانگی مقوله جوهر پرداخته، سپس در مقام داوری، احتمالات ممکن را مطرح کرده و از میان آنها، رأیی که بنظر میرسد با واقعیت مطابق است را بعنوان نظر مختار نویسندگان، معرفی مینماید. مقاله با استناد به عبارات خواجه نصیر و در نظر داشتن موقعیت اجتماعی و علمی دورۀ حیات وی که با هجمۀ گسترده متکلمان بر ضد فلاسفه مواجه بود، همچنین با توجه به شخصیت متعادل و حق‌محور و دانش‌دوست خواجه، نشان میدهد که این تعارض بدوی است نه واقعی. این تحقیق بر اساس پژوهش در آثار خواجه نصیر و بروش کتابخانه‌یی صورت گرفته است؛ گرچه گاه بضرورت بحث، دیدگاه‌های شارحان وی نیز مد نظر بوده است.