جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

جوامع بشری از آغاز تاکنون، هیچ‌گاه با نظام حقوقی واحدی اداره نشده‌اند، بلکه نظام‌های حقوقی متعدد و دارای نقاط اشتراک و افتراق در جوامع بشری حاکمیت داشته است. یکی از نظام‌های حاکم، نظام‌ حقوقی قرآن کریم است. در این نوشتار تلاش شده است، به این سؤال پاسخ داده شود که امتیاز نظام حقوقی قرآن در مقایسه با نظام‌های رقیب چیست؟ برای دستیابی به مسئله موردنظر و شناخت بهتر نظام حقوقی قرآن، ابتدا مهم‌ترین نظام‌های حقوقی معاصر و ویژگی‌های هریک به بحث گرفته ‌شده ‌است، سپس به تبیین ویژگی‌ها و امتیازهای نظام حقوقی قرآن کریم در مقایسه با نظام‌های رقیب پرداخته‌شده است. برآیند تحقیق نشان می‌دهد که نظام حقوقی قرآن کریم در مقایسه با نظام‌های حقوق بشری از ویژگی‌ها و امتیازاتی ذیل برخوردار است: الهی و وحیانی بودن، جامع، کامل و چندبعدی، هماهنگی با طبیعت و فطرت سالم، دوری از خطا و انحراف‌های فردی، توجه به جنبه‌های مختلف انسان، نظام‌مند بودن مکتب حقوقی قرآن، ضمانت اجرایی ایمانی، آسان‌گرایی، ثبات، استمرار و جاودانگی از ویژگی‌ها و امتیازات نظام حقوقی قرآن است. درحالی‌که دیگر نظام‌های حقوقی با توجه به محدود بودن علمشان، عدم صلاحیت علمی، اخلاقی و روان‌شناسی، گرایش به منافع شخصی، فاقد ویژگی‌های فوق است.

عدالت در نظام حقوقی قرآن کریم، از اهمیت و جایگاه‌ ویژه‌ی برخواردار است به‌گونه‌ای که تمام دستوارت‌اش بر معیار عدالت تشریع، و همگان را به اجرای آن فراخوانده‌ است. لذا بررسی این موضوع در جهت شناخت عدالت، کارکردها و فعلیت یافتن آن، وضع راهکارهای مناسب اجرایی، به اجرا در آوردن عدالت اسلامی، می‌طلبد تا این اصل مهم و آرمانِ همیشگی بشر، در پرتو آموزههای حقوقی قرآن تبیین و ارائه شود. بنابراین مسئله پژوهش پیش‌رو «عدالت در نظام حقوقی قرآن کریم» است و به عنوان یک مسئله اجتماعی که همگان خواستار تحقق آن در جامعه‌ی خویش‌اند بر قرآن کریم عرضه شده و با رویکرد تطبیقی در مقایسه با دیگر نظام‌های حقوقی مورد بررسی قرار گرفته است. در این راستا در تفسیر آیات از روش تفسیر استنطاقی موضوعی به دوگونه درون‌متنی و برون متنی و با رویکرد «مطالعات میان‌رشته‌ای» انجام شده است و مهم‌ترین یافته‌های پژوهش پیش‌رو به قرار ذیل است: عدالت در قرآن به معنای مساوات، بر پایه استحقاق، شایستگی، عمل مطابق با واقع، رعایت انصاف در صلح و آشتی دادن در چارچوب قوانین الهی، دوری از افراط و تفریط، قرار گرفتن هر چیز در جایگاه مناسب، رعایت مصالح و مفاسد واقعی و رعایت قانون، است. در نظام حقوقی قرآن، ساختار هستی، بر محور عدل استوار شده است. عدالت قرآن، همدوش توحید، رکن معاد، هدف تشریع نبوّت، فلسفه امامت، معیار کمال فرد، و مقیاس سلامت اجتماع است و گستره آن تمام ارتباطات‌ و افعال انسان‌ را با دنیای پیرامون مانند ارتباط انسان با خداوند، ارتباط انسان با طبیعت، ارتباط انسان با هم‌نوع را در زندگی خصوصی(خانواده) و نظام بین‌الملل را به صورت مطلق پوشش می‌دهد. عدالت در نظام حقوق بشری، هدف عالی و نهایی حقوق است؛ اما در نظام حقوقی قرآن، هدف میانه‌ای است که در بستر هدف عالی، یعنی کمال انسان و قرب او به حضرت حق، مفهوم و مصداق واقعی می‌یابد. در نظام حقوقی قرآن، حق‌ها منبعث از حق خدا و عدالت نیز مبتنی بر حقوق واقعی و نیز تأمین کننده حقوقی است که ریشه در حقّانیت، خالقیت و مالکیت خداوند دارد. که با اجرای عدالت هم حقّ صاحبان حق مراعات و هم با زیستن به شیوه عدالت، حقیقت ملکوتی و الهی هستی، نمایان می‌شود. الهی بودن، جامع، کامل و چند بُعدی، هماهنگی با طبیعت و فطرت سالم، دوری از خطا و انحراف‌های فردی، توجه به جنبه‌های مختلف انسان، انسجام، ضمانت اجرایی ایمانی، آسان‌گرایی، ثبات و جاودانگی و اصالت و استقلال، از امتیازات نظام حقوقی قرآن است. عدالت در نظام حقوقی قرآن یک امر واقعی و حقیقی که بر سرتاسر تکوین و تشریع حاکم است. دارای اصالت ذاتی بوده و با منشأ الهی- وحیانی دست انسان را مطابق مبانی دینی، برای دستیابی به سعادت می‌گیرد، امّا در نظام‌های حقوق بشری «عدالت» میان مقوله‌ها و آموزه‌های انسانی با تحوّل مفهومی، دچار دگرگونی گشته و به تبع ارزش رایج روزگار، به استخدام گرفته می شود تا حرص قدرت، یا منفعت انسانی را برآورده کند و یا یک فضیلت بی‌منشأ و پشتوانه، در خدمت انسان قرار گیرد و یا تابع قرار دادهای انسانی بوده و یک مقوله حاشیه‌ای، ابزرای و قرار دادی باشد. کارکردهای عدالت، بر اساس آموزه‌های قرآنی عبارتند از: استواری جامعه؛ اصلاح و حیات جامعه؛ الفت اجتماعی؛ رعایت حقوق عمومی؛ آرامش دل‌ها و امنیت روانی؛ اتحاد و هم‌گرایی؛ گواهی به حق؛ عامل بی‌نیازی بشر و عامل پایداری و استقامت است. ایمان به توحید، پیروی از قانون الهی، همکاری و تعاون اجتماعی، ارتقای عدالت فرهنگی، شایسته‌سالاری، نظارت اجتماعی، معاد باوری، مبارزه با ستم و مفسدان اقتصادی، برابری شهروندان و عدم تبعیض، از راه‌کارهای تأمین عدالت در نظام حقوقی قرآنی است. عدالت در نسبت با مفاهیم چون آزادی، امنیت، اعتدال، قسط، توازن و برابری، برترین فضلیت است و در مقام تزاحم مقدم بر آن‌هاست؛ چرا که عدالت به عنوان صفت نفسانی، تعدیل کننده سایر قواست؛ اگر عدالت نباشد هیچ فضیلتی باقی نمی‌ماند و در نظام اجتماعی نیز اگر عدالت رعایت نشود، سایر فضلیت‌ها نیز حفظ نمی‌شود. ضامن اجرای عدالت، در آموزه‌‌های قرآنی، ایمان مردم است به این که اعمال و گفتار انسان در دید خدای سبحان است. و این مهم، توده‌های مردم را به رعایت و اجرای عدالت وادار و از تعدّی به احکام الهی بازمی‌دارد. در حالی که قانون مدّون بشری عصر حاضر چنین ضمانت و کارایی نداشته و پاسخگو نیست.