جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

حضور تخیل در تاریخ از طریق صورت­بندی روایی آن رخ می­دهد؛ اما این حضور تنشی را ایجاد می­کند که موجب می­شود از یک‌سو، گروهی آن را در حوزۀ زیبا­شناسی روایت قرار دهند و نقش آن را در اثربخشی روایت بر مخاطب و درک او از وقایع تاریخی مهم بدانند و از سوی دیگر، گروهی وجوه تخیلی روایت تاریخی را آرایه­ای و در نتیجه، زائد بدانند و سعی در جدایی آن از محتوای تاریخ داشته باشند؛ اما آنچه اهمیت دارد، این است که هر دو گروه نقشی شناختی برای تخیل قائل نیستند و در بهترین حالت، کار آن را آراستن روایت تاریخی می­دانند. در این میان، پل ریکور، فیلسوف فرانسوی، بر نقش تولیدگر تخیل تأکید می­کند و می­کوشد تا نشان دهد این سازندگی تخیل چگونه در بازنمایی روایت تاریخی کار می­کند. او بر این باور است که تاریخ تنها از طریق تخیل می­تواند بازسازی شود و آنچه تخیل به تاریخ می­افزاید، نه‌تنها تاریخ را به عرصۀ ادبیات فرونمی‌کاهد، بلکه بر اهمیت آن به‌مثابۀ گفتار نیز می­افزاید و کارکردهای تازه­ای به آن می­بخشد. این مقاله در پی آن است تا با جستجو در آرای مختلف ریکور، نشان دهد که تخیل چگونه با نقش خلاق خود، ارجاع روایت تاریخی به واقعیت گذشته را دستخوش تغییر کرده، مسیری فراهم می­آورد که تصویر ما را از تاریخ بازپردازی می­کند.

جدال واقعیت و تخیل از دوران باستان تا به امروز به اشکال مختلف بروز و ظهور داشته است. بر مبنای این دوگانگی، تخیل چیزی مقابل واقعیت تجربی قلمداد می­شود که تنها قادر است احساسات آدمی را برانگیزد و با دلالتی ضمنی به چیزهایی اشاره کند که ساخته و پرداخته­ی ذهن آدمی است و نقشی در شناخت ما ندارد. این جدال یکی از محوری­ترین بحث­های پل ریکور را شکل می­دهد. او می­کوشد تا با نقد و تحلیل نظریه­های پیشین از این تقابل فراتر رفته و تأکید خود را بر وجة کارکردی تخیل و نفوذ آن در واقعیت بگذارد. پژوهش حاضر در پی آن است تا با کاوش در نوشته­های مختلف ریکور چهارچوبی از تحلیل او به دست دهد تا از این طریق نشان دهد چگونه تخیل در ساخت و پرداخت واقعیت نقشی عمده ایفا می­کند. از این رو، نخست با تکیه بر آرا و نقدهای ریکور چرخش زبانی او در بحث تخیل را شرح می­دهیم و سپس به کارکردها و پیامدهایی می­پردازیم که از پس این ساز و کار زبانی آشکار می­شوند. این کارکردها که می­توان آنان را تألیف شاکله­ساز و طرح­افکنی معناهای ممکن نامید در سه گام تشریح می­شوند. در این مسیر، می­توان دید چگونه شاکله­ای بوطیقایی با ابداع معنای تازه تصویری خلق می­کند که با ارجاع غیر مستقیم خود به واقعیت از آن آشنایی­زدایی می­کند. در انتها نیز اشاره می­کنیم که این فهم تازه از واقعیت چه تأثیری در نگرش ما به جهان دارد.

اهمیت والای زبان، تاریخ، هنر و اندیشه‌‌ی شاهنامه در تثبیت و غنای فرهنگ ایرانی، آن را از سایر متون متمایز می‌کند. ارتباط شاهنامه با هنر نگارگری، خود یکی از جایگاه‌های مهم فرهنگی در طول دوران بوده است. شاهنامه‌ی منسوب به حکومت آل اینجو در فارس، یکی از نسخه‌هایی است که به دلیل موقعیت بحرانی سیاسی و فرهنگی زمان خود که در اوج استیلای مغولان قرار گرفته، دارای ویژگی‌های منحصر به فردی است. مفاهیم به تصویر درآمده در این نگاره‌ها، ترکیب‌بندی، رنگ‌پردازی و نوع نگرش نگارگران از خوانشی متفاوت حکایت می‌کنند. هرمنوتیک مدرن نظریه‌ای است که به بررسی و تحلیل اندیشه‌ی نهفته در متون و تاثیر آن بر مخاطب می‌پردازد. هانس گئورگ گادامر یکی از نظریه‌پردازان این مکتب بوده که با اصلاح و بسط نظریات اندیشمندان پیشین، مفاهیم برجسته‌ای را مطرح و از نو بررسی می‌کند. در این پایان‌نامه، با به کار بردن نظریه‌ی هرمنوتیک گادامر، به بررسی ارتباط شاهنامه و نگاره‌های مکتب آل‌اینجو می‌پردازیم. آن‌چه در این پژوهش بررسی می‌شود، این است که نگارگر به عنوان مفسر شاهنامه در چه شرایط تاریخی قرار داشته و نگاره‌های او حاصل کدام فهم از متن هستند. یافته‌های این پژوهش به روش تحلیلی تاریخی بدست آمده و روش جمع‌آوری اطلاعات آن نیز کتابخانه‌ای بوده است. نتایج حاصل از این پژوهش نشان می‌دهد که نگاره‌های مکتب اینجو به عنوان پاسخی به پرسشی تاریخی به وجود آمده و ادامه‌ی سنت حماسه‌پردازی ایرانی هستند. درواقع، نگارگر شاهنامه در فرایند فهم مفاهیم این متن وارد جهان آن شده‌ و در بطن افق دوران خود با متن به گفت‌و‌گو پرداخته و از آن پرسش می‌کند. این رابطه‌ی دیالکتیک پرسش و پاسخ در نهایت به فهمی منجر می‌شود که حاصل آن نگاره‌هایی است که در این پژوهش مورد بررسی‌ قرار می‌گیرند.