جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

پیدایش و گسترش شتابان کیش نوظهور مانوی در سده سوم میلادی با استفاده از ابزارهای متعدد و متنوع تبلیغ دینی که حاصل نبوغ پدیدآورنده‌اش بود، نه‌تنها قلمرو شاهنشاهی ساسانی بلکه بخش‌هایی از سرزمین‌های امپراتوری روم در شرق و در مجاورت مرزهای ایران‌شهر و قسمت‌هایی از آسیای میانه، چین و شبه‌جزیره عرب را نیز در بر گرفت. یکی از شیوه‌های اثرگذار تبلیغی ‌مانی و جانشینانش بهره‌گرفتن از باورهای شایع و رایج توده مردم و یکسان‌انگاری با آنها بود. باورهای آیین زروانی در قالب آموزه‌های دینی زردشتی، در اغلب نواحی فلات ایران، با اقبال در بین مردم مواجه شده بود. مانی با فراست از این ظرفیت برای باورپذیرکردن آموزه‌های کیش خود استفاده کرد. مبانی زروان‌باوری را می‌توان مشخصاً در اصل دوبُنی یا ثنویت و نیز اعتقاد به سه دور زمانی در کیش مانوی جست‌وجو کرد. همین‌طور پاره‌ای از پایه‌های اخلاقی محل توجه مانویان از باورهای زروانی متأثر بوده است. از سوی دیگر، نفوذ باورهای زروانی در کیش مانوی به ‌شکلی حتی به تقسیمات سازمان دینی آن نیز راه یافته بود، اگرچه تعابیری در برخی متون متأخر مانوی هست که به ‌نظر می‌رسد پیروان این کیش بعدها از اعتقادات زروانی اسلاف خود، نظیر باور به هم‌ریشه‌بودن اصل خیر و شر (اهورمزدا و اهریمن)، توبه کرده‌اند.