جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در مجموعه گفتمان­های اسلام سیاسی در افغانستان، جریان اخوانی از جهات مختلفی برجسته­تر و مهم­تر است و حکم پیشگام را دارد. این نوشتار با تمرکز بر تکوین و کنش­گری «جریان اخوانی» در سه دهه اخیر قرن بیستم، هویت و کارنامه اسلام­گرایان اخوانی در افغانستان را در چارچوب روش تحلیل گفتمان و متکی به آرای لاکلا و موفه بررسی می­کند. جریان اخوانی در افغانستان از لحاظ تباری در ادامه جریان بین‌المللی اخوان‌المسلمین و در بستر دهه دموکراسی 1963-1973 در افغانستان، گفتمانی قابل توجه شد. در ادامه اخوانیسم در متن تحولات شتابان دهه­های 1970 و 1980 به گفتمان مهمی تبدیل شد. این گفتمان حول دال مرکزی «اسلام یگانه راه حل» شکل گرفت و عناصر مهمی مانند دولت، حزب، انقلاب، جهاد و... را در پیرامون خود مفصل­بندی نمود. گفتمان اخوانی هرچند موفق شد با به زیر کشیدن رژیم مارکسیستی در 1992، مدت کوتاهی به گفتمان هژمون تبدیل شود اما این گفتمان با برآمدن خلافت­گرایان طالبان در 1996 به حاشیه رانده شد.

بی­گمان مشروعیت برای نحله­های مختلف اسلام­گرایی در افغانستان معاصر، مهم‌ترین و جدی­ترین مسأله سیاسی تلقی شده است. مشروعیت روح و جوهره قدرت است و اسلام‌گرایان شیعه و اخوانی، دو جریان اصلی اسلام سیاسی در افغانستان، سعی بلیغی به خرج داده­اند تا حضور خویش را در سپهر سیاست این کشور مشروعیت بخشند. ایده اصلی نوشتار حاضر، آن است تا با نگاه مقایسه­ای، نشان دهد اسلام­گرایان شیعه و اخوانی چرا و چگونه به مسأله مشروعیت در عرصه سیاست پرداختند و اخیراً چه نتایجی بر اندیشه و عمل آنان به بار نشسته است. به نظر می­رسد روش تحلیل تاریخ فکری هیوز که به مراحل سه­گانه زمینه‌ها، ماهیت و پیامدها می‌پردازد، چارچوب مناسبی برای مطالعه مقایسه­ای موضوع تدارک ­بیند. یافته­ها در این چارچوب، نشان می‌دهد که اسلام­گرایان شیعه و اخوانی، با وجود برخی مشابهت­ها در مراحل سه­گانه، مسأله مشروعیت را در زمینه­های خاصی جست‌وجو نموده­اند. ماهیت و محورهای اندیشه آنان، حول مسأله مشروعیت متفاوت بوده و نتایج و پیامدهای ناهم‌گون بر عمل ایشان مترتب شده است.

امام م سًی صدر ی آیت الله سیستاوی، دی ته از فق اُی برجست تشیع، وقش م مُشی در ایجاد اوسجام سیاسی در جامع اسلامی لبىان ی عراق ایفا وم دًود. از ایه ری، غایت اصشیی و شًتار حاضر تجسی ی تحییل وق ایه دی فقی ششیعی اسشت ش در چشارچ عً هاعشد می ت اًود بازتابی از دیدگا فق حک مًتی مکتب تشیع در ایشه صصش تً تیقشی » استصلاح « – گردد. و شًتار حاضر ب ایه سؤال پاسخ ص اً دَ داد امام م سًی صدر در لبىشان 9191 9191 ( ی آیت الله سیستاوی در عراق پس از 3002 ( چ وقشی را در ریود تح لًات سیاسی ایه دی ش رً چىدفر ىَگی ایفا وم دًود ش وتیجش آن حفشن اوسشجام سیاسشی ی دیری از گسست ی تجسی است.

بدون شک در چارچوب گفتمان وحدت گرا و تقریبی شیعه، آخوند خراسانی جایگاه ویژه ای دارد. آخوند پس از تحکیم جایگاه علمی و فقهی خود در حوزه علمیه نجف، بر اساس مبانی فقهی و کلامی و با توجه به شرایط زمانه وارد پروسه استبداد زدایی و استعمارستیزی شد. این دو پدیده آخوند را به خودی خود به سمت موضوع اتحاد ملی ـ اسلامی و اتحاد بین المللی ـ اسلامی سوق داد و وی را به عنوان یکی از طلایه داران ایده اتحاد و تقریب و شخصیتی که فرایند اتحاد اسلامی را از قوه به فعل درآورد، معرفی نمود. بنابراین این نوشتار در صدد تبیین نقش و جایگاه آخوند خراسانی در فرایند اتحاد اسلامی و تقریب مذاهب و تشریح کارنامه نظری و عملی وی در این خصوص است.

یکى از راه هاى قدرتمندى اسلام، وحدت و همدلى مسلمانان است و معرفى عالمانى که در اصلاح امت اسلامى کوشش هایى کرده، و تلاش خود را در این راه وجهه همت خود قرار داده اند، نقش بسزایى در تحقق این آرمان دارد. در عصر حاضر سکوت در برابر هجمه هاى فرهنگى و اعتقادى دشمنان، اسلام را از هر زمان دیگر آسیب پذیرتر مى سازد؛ چنان که در گذشته نیز در اثر بى کفایتى زمامداران حکومت هاى اسلامى و دامن زدن آنان به اختلافات فرقه اى، بسیارى از آثار ارزشمند اسلامى را از دست داده ایم و سال هاى درازى سرمایه هاى فکرى و هنرى خویش را صرف اختلافات بى اساس کرده ایم. براى اسلام با همه غنا و دارایى بى نظیرش، هیچ گاه این موقعیت پیش نیامده که آرزوهاى خود را آن طور که شایسته است میان مسلمان محقق سازد. اکنون وقت آن است که نگاهى واقع بینانه تر و بى پیرایه تر به اسلام بیفکنیم و با بازگشتى دوباره به اخلاص و ایمان صدر اسلام، مشترکات مذاهب گوناگون اسلامى را در دستور کار خود قرار دهیم تا شاید اسلامى یکپارچه، قدرتمند و قوى را به ارمغان آوریم. رسیدن به این هدف، عوامل گوناگونى را مى طلبد که معرفى عالمان و فرهیختگان کشورهاى اسلامى یکى از این عوامل است. در ادامه به معرفى یکى از عالمان مسلمان مى پردازیم که نقش مهمى در تقریب مذاهب اسلامى، دعوت مردم به وحدت و همدلى و بیدارى اسلامى ایفا کرده است.چکیدهایده اصلی نوشتار حاضر ترسیم و توصیف منش و کنش تعامل گرای ابن ­شهرآشوب با اهل سنت است. ابن­شهرآشوب به عنوان اندیشمند و عالم بزرگ شیعی قرن ششم هجری بر اساس روش اعتدال گرایی و عقل محوری، راه تعامل و تعاون با اهل سنت را در پیش گرفته بود. او کسی بود که بی پروا و فارغ از هر عصبیتی به مجامع علمی اهل سنت وارد می شد و در محضر هر آن کس که می توانست از او بیاموزد زانوی تلمذ به زمین می زد. از این رو وی در علم رجال و حدیث در هرکجا که به روایت شخصی از اهل سنت اطمینان حاصل می نمود آن روایت را در طریق روایی خود قرار داده و نام رجال حدیثی اهل سنت را ذکر می نمود. در عرصه علوم قرآن و تفسیر و نیز در سایر علوم به­ویژه فقه و اصول، ابن شهرآشوب همین مشرب را در پیش گرفته بود. نکته جالباین­که در علم کلام که میان شیعه و سنی علمی متمایز از سایر علوم شناخته می شود، ابن­شهرآشوب باز هم از راه تعامل وارد شده و در مشهورترین کتابش «مناقب آل ابی طالب»، اساس ذکر فضایل معصومین‰ را بر روایت­های معتبر اهل سنت قرار می دهد. گفتمان و منش تعامل گرایابن­شهرآشوب به­ویژه در خصوص مباحثات علمی و فکری چنان بود که احترام بسیار زیاد رجال بزرگ دینی اهل سنت را نسبت به خود برانگیخته و بزرگانی از اهل سنت در رسای شخصیت فرافرقه ای وی عبارات نغز و تأمل برانگیزی را به کار برده­اند.

در فرایند تقریب مذاهب اسلامی چالش ها و موانع بسیاری وجود دارد. بر اساس نظریه «وحدت در عین کثرت» می توان این چالش ها و تهدیدات را به فرصت تبدیل کرد و یا از آنها عبور نمود. حوزه های علمیه شیعه و مدارس دینی اهل سنت به دلیل خواستگاه تاریخی و پایگاه علمی – دینی شان می توانند نقش مهم و ویژه ای در تقریب میان مذاهب اسلامی و اتحاد حداکثری میان مسلمانان و رفع چالش های موجود میان مذاهب ایفا نمایند. در این خصوص، حوزه های علمیه دو کارکرد متفاوت سخت افزاری و نرم افزاری خواهند داشت. نوشتار حاضر در پی آن است تا ابعاد و زوایای این دو کارکرد را تجزیه و تحلیل نموده و در قالب سه مبحث این رسالت را به انجام رساند.

"برقعی در ادامة توبیخ نظریه عشق‌محورانه در قیام حسینی، اشعاری از درویش صفی‌علیشاه را می‌آورد که از مقابله عقل و عشق در کربلا سخن گفته است: همچنین در کربلا سلطان عشقعقل آمد راه او را سخت بستعقل راهش از ره و قانون گرفتعاقبت عشقش به رفتن رهنمونآفتاب عشق میدان تاب شدذوالجناح عشق آتش خوی شد چون روان گردید بر میدان عشقعشق آمد از دو کونش رخت بستعشق کامش بر نشان خون گرفترفت و گفت انا الیه راجعونعقل آنجا برف بود و آب شدبی‌زبان انی انا لله گوی شد (صفی علیشاه، همان: 418) سپس از این فرصت برای حمله به صوفیان و درویشان بهره می‌برد و با بیان شگفت‌آوری می‌نویسد: راستی امام را مسخره کرده. گویا این شعر معروف مولانا در دیوان شمس را نیز می‌توان در این باب مورد توجه قرار داد که دربارة واقعة کربلا، مولوی مادة «عشق» و «عقل» را در توالی یکدیگر قرار داده است: کجایید ای شهیدان خداییکجایید ای سبک روحان عاشقکجایید ای ز جان و جا رهیده بلاجویان دشت کربلاییپرنده‌تر زمرغان هواییکسی مر عقل را گوید کجایید؟ بنابراین، ویژگیهای چند بعدی و جامع‌الاطراف قیام حسینی اقتضا می‌کند که رابطه‌ای فراگیر و گسترده‌ میان ابعاد و جنبه‌های متنوع این قیام برقرار شود، تا اولا هرکسی طبق ظرفیت وجودی‌اش از این کانون کسب فضیلت و معرفت نماید و ثانیا مناسبات جامع به عنوان سدی در برابر انحرافات احتمالی و یا بازسازی اندیشه و بینش نوسازی انگیزش و گرایش به واقعة عاشورا باشد تا اهداف امام حسین× در انگیزشهای عاطفی و شور و شوق ظاهری گم نشود و ارتباطات روحی- معنوی با اندیشه‌های خودمحورانه به محاق نرود و عرفان و اشراق از سطح و ساحت این نهضت توحیدی زدوده نشود و از آن سو تعصبات و گرایشهای صوفیانه و درویش‌منشانه، برهان و تفکر و عقلانیت را از حیز انتفاع نیندازد و از مرکزیت قیام حسینی به حاشیه نراند."