جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مسئله تشبیه و تنزیه یکی از مسائل پیچیده ی خداشناسی است که هم متکلمان و هم عرفا و متصوفه درباره ی آن به تفصیل سخن گفته اند. تشبیه و تنزیه دو وضع و حالت عقلی و روحی است که انسان در شناخت حق تعالی ممکن است پیدا کند. در تشبیه، انسان صفاتی را به خداوند نسبت می دهد که معمولا به خلق نسبت داده می شود. دست و پا داشتن و زبان و تکلم داشتن و شنوایی و بینایی و علم داشتن، صفاتی است که ما به مخلوقات و در رأس آنها به انسان نسبت می دهیم. ولی عموم مسلمانان این صفات را به نوعی به حق نیز نسبت داده اند و اساس این انتساب نیز آیات قرآن و روایاتی است که از پیامبر اکرم و ائمه ی معصومین نقل شده است. در قرآن کریم صفاتی به خداوند نسبت داده شده است که عیناَ در مورد مخلوقات نیز کاربرد دارد. بحث در مورد معانی این صفات و حقیقت آنها زمانی که در مورد خداوند به کار می رود، از دیرباز در بین دانشمندان اسلامی رواج داشته است. أخذ معانی ظاهری آیات، ذهن انسان را به سوی تصویری انسان گونه و جسمانی از خداوند و تشبیه مطلق سوق می دهد و عطف نظر به جنبه های نقص و امکانی این صفات، زمانی که در مورد موجودات انسانی به کار می رود، انسان را به تنزیه مطلق ذات واجب تعالی از این صفات متمایل می سازد. در کنار این شیوه ی تنزیهی و تشبیهی صرف، طریق دیگری نیز در عرفان نظری مطرح است که ابتناء بر نظریه ی وحدت شخصیه ی وجود و تمایز احاطی حق از مخلوقات، هم تمایز غیریت حق تعالی و مخلوقات در این صفات را می-پذیرد و هم عینیت آن دو در برخی مراتب تجلیات ذات حق را اثبات می کند. ابن عربی و پیروان مکتبش نه اهل تشبیه محضند و نه اهل تنزیه محضند بلکه آنها قائل به جمع تشبیه و تنزیه هستند، درحالی که اشعری سعی کرده که حد وسط را نگه دارد و تشبیه را رد کرد و در تنزیه تنها به همان میزانی که پیشینیان آن را محصور کرده بودند اکتفا کرد.