جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

انسان در جهان جایگاهی متفاوت دارد و نگاه نظام‌های‌ فکری به انسان متفاوت است. عارفان مسلمان نیز تفسیر خاص خود را از جایگاه و ماهیت انسان دارند. علاءالدوله سمنانی، از عرفا و متکلمان قرن هشتم هجری سلسله کبرویه در دوره ایلخانان مغول، در آثار خود اهمیت و ابعاد وجودی انسان را مطرح کرده است. این پژوهش در پی یافتن دیدگاه علاءالدوله درباره جایگاه انسان در هستی، چگونگی رابطه وجودی انسان با خداوند و ابعاد وجودی او است. به باور علاءالدوله، انسان به دلایل متعددی همچون استعدادهای خاص، جامعیت و خلافت از جایگاهی ویژه در میان موجودات بهره‌مند است. او انسان‌ها را به دو قسم انسان کامل و انسان حیوان تقسیم می‌کند. انسان کامل کامل‌ترین وجود در میان موجودات، علت غایی و علت بقای عالم است. دسته دوم نیز دارای مراتبی هستند. انسان دو بُعد جسم و روح دارد و روح دارای مراتبی و هر مرتبه ویژگی‌هایی را بازمی‌تاباند؛ علاءالدوله از این مراتب با عنوان لطایف هفت‌گانه یاد می‌کند.

یکی از ویژگی‌های بارز متون کهن هندو، ارائة بسیاری از آموزه‌ها و اعتقادات در شکل و قالبِ داستان‌های نمادین و اسطوره‌ایست. در بسیاری موارد در اثر گذر زمان معانی و محتوای اصلی این اسطوره‌ها به دست فراموشی سپرده شده و بیشتر به شکل ظاهری آنها توجه شده است. در مواجهه با این برداشت‌های لفظی و سطحی، برخی صاحب‌نظران، فیلسوفان و عارفان هندو این اسطوره‌ها را مجدد تفسیر و تاویل کرده‌اند. هرچند این شروح و تفسیرها با رویکردهای مختلف صورت گرفته است، اما همگی در تلاش هستند تا از حکایات و اسطوره‌های کهن برداشتی معناگرایانه و گاهی عقلانی ارائه دهند. تیرومولَر عارف و فیلسوف بزرگ هندو یکی از همین افراد است. تاثیرات فراوان او بر جریان‌های فکری پس از خودش -به خصوص سنت‌های شیواپرستی- بسیار پراهمیت است. با توجه به اهمیت این تاثیرگذاری، این نوشتار تلاش کرده است زندگی این قدیس و محتوای اثر مهم او کتاب تیرومَنتیرَم را بررسی کرده و سپس با انتخاب برخی از روایات و اسطوره‌های مندرج در این متن، رویکرد هرمنوتیکی او در تفسیرهایی که از اسطوره‌های پورانه‌ای ارائه داده را مورد بررسی قرار دهد.

در مقاله حاضر سعی شده است در راستای مسئله شناخت و معرفت به تبیین اجمالی برخی مبانی معرفت شناسانۀ براهین تجرد قوه خیال در حکمت متعالیه همچون رابطه صدوری و فاعلی نفس نسبت به صورت های خیالی و رابطه روح بخاری با قوۀ خیال در فرایند ادراک پرداخته شود. خیال از جمله مفاهیم گسترده ای است که در حوزه های معرفت شناسی،هستی شناسی و انسان شناسی مورد بحث قرار گرفته و در هر حوزه ای دارای جایگاه مختلف می باشد. در نظام معرفت شناسی حکمت متعالیه قوۀ خیال پل رابط میان قوای عقلی و حسی می باشد و به این طریق مشکل معرفتی ربط بین ادراکات حسی به عقلی را مرتفع می نماید، قوۀ خیال زمانی می تواند پل رابط ادراکات قوای عقلی و حسی باشد که از نوعی تجرد برخوردار باشد. تجرد این قوه مبتنی بر براهین متعددی می باشد، مهم‌ترین براهین تجرد قوۀ خیال در حکمت متعالیه، یکی برهان فقدان خواص مادی و دیگری برهان تصور امور متضاد است، در این نوشتار سعی شده است که مسئله تجرد و فاعلیت قوۀ خیال در براهین مذکور بررسی شده تا توان این براهین در راستای مسئله شناخت بازبینی شود.

مسالۀ اصل‌زنانگی و‌‌‌‌جایگاه آن در ادیان مختلف همواره مورد توجه بوده‌است. اما در چند دهۀ اخیر بواسطه جنبش‌های فمینیستی این مساله، به جوامع شدیداً سنت‌باوری مانند جوامع یهودی هم رسیده‌است. موضوع این مقاله، اصل انوثیت و نقش عنصر زنانه در عرفان یهود است که با رویکرد توصیفی تحلیلی و با تکیه برکتاب زُهر به آن پرداخته شده‌است. این مساله در مکتب قباله و در کتاب زُهر که مهم‌ترین کتاب عرفانی قبالاییان است؛ گسترده‌تر مطرح میشود و اصل زنانگی را بطور خاص با دو سفیرای «بینا» و «مِلخوت» (شِخینا) بیان می‌ کند. سفیرابانوان بینا و شِخینا، دو عنصر زنانه‌ای هستند که با کارکرد زنانه خود در عالم باعث سریان وجود در عالم هستی شده‌اند و عالم مادون به سبب اسما و صفاتی که سفیرامادر عِلوی؛ از ان‌سوف گرفته، ایجاد شده‌است. در عالم، اتحاد و‌ زوجیت عناصر زنانه و مردانه سبب حرکت و هماهنگی بین اجزای هستی می‌شود. شخینا نیز که حضور خداوند و تجلی مونث اوست بواسطه گناه آدم از ان‌سوف جدا شده و به عالم ماده تبعید شده‌است. این مساله در قباله آنچنان مهم است که عارف قبالایی یهودیان را سفارش می‌کند؛ با عمل به تورات و میصواها بار دیگر این وحدت و یگانگی «ان‌سوف» و «شخینا» را بازگردانند.

تخریب معبد دوم به فروپاشی قوم یهود انجامید و شورش‌های پیاپی و شکست‌های پس از آن، در حالی ‌که منتظر مسیحای موعود و نجات در آخرالزمان بودند منجر به قتل‌ عام، اسارت و تبعیدشان شد و در نتیجه سرخوردگی و روگردانی برخی یهودیان از دین را به همراه داشت. در این ‌بین، خاخام‌ها برای امیددادن به مردم و نجات دین یهود، روایت‌های زندگی پس از مرگ را تحت تأثیر همسایگان زرتشتی‌شان به شکلی نو تبیین کردند تا این اعتقاد در میان قوم ویران‌شدهٔ یهود تقویت شود که ظالمان به سزای اعمالشان می‌رسند و نیکوکاران و رنج‌دیدگان پاداش خواهند گرفت. مقایسهٔ متون مذهبی اولیه یهودی، از جمله طومارهای بحرالمیت، با نخستین متون مکتوب یهودی در قرون وسطا نیز تغییر در نحوهٔ بیان عقاید زندگی پس از مرگ، بهشت و جهنم و دوگانه‌های خیر و شر و خدا و شیطان را تأیید می‌کند؛ دوگانه‌هایی که پس از تبعید بابلی و تخریب معبد اول آغاز و در دورهٔ پس از تخریب معبد دوم در پی سرخوردگی‌های ناشی از شورش‌های ناموفق و در زمان تدوین تلمود تشدید شد. این تغییرات را می‌توان با توجه به دلایل تاریخی، از جمله مجاورت و زندگی تحت حکومت‌های ایرانی، توحیدی‌بودن ادیان زرتشتی و رفتار ایرانیان با یهودیان در تبعید توضیح داد

بخش­های شمال شبه قاره در سده­های 12 و 13ق تحت فرمانروایی سلسله­ای از حاکمان شیعی، موسوم به «سلاطین اَوده» قرار داشت که قلمروی را مستقل از گورکانیان اداره می‌کردند. از ابتدای استقرار تشیع به وسیله کارگزاران امام علی7 در هند، دستاوردهای کانون شیعی اوده در جذب هندوها به تشیع بسیار چشمگیر بود. این مقاله با روشی «توصیفی - تحلیلی» می­کوشد تا اثبات کند که این رهاورد، نه فقط به سبب مزایای اقتصادی و اجتماعی بود که از تغییر کیش به تشیع عاید هندوها می­شد، بلکه به سبب قرابت‌هایی بود که ایشان میان مذاهب هندویی و شیعه ملاحظه می­کردند. هر سه شیوه دینداری رایج در میان هندوها (یعنی کرمه­مارگه، جنانه­مارگه و بهکتی‌مارگه) دارای شیوه­ای مشابه در تشیع بود و افرادی که تغییرکیش می­دادند مجبور به اتخاذ شیوه­ای جدید در دینداری نبودند. مؤلفه­های اعتقادی، آیینی و اخلاقی مشابهی نیز وجود داشت که فرایند پذیرش تشیع را برای هندوها دلپذیر می­ساخت؛ از جمله: تشابه جایگاه اوتاره­های هندویی با امامان شیعه‰، باور به ظهور منجی، اعتقاد به توسل، اجرای سنت­های تطهیر و پرهیز، اقدام به نذر و زیارت، مراسم دینی دسته­جمعی، و رفع برخی مرزهای طبقات اجتماعی. البته باید اذعان نمود که مساعی سلاطین اوده در جهت ترویج باورها، مناسک و اخلاق شیعی در آن دوران، تماس هندوها با مظاهر شیعی را آسان­تر ساخت و این امکان را برای بسیاری از آنها فراهم کرد تا تجربه­ای از تشیع حاصل کنند.

«روشن‌شدگي» در سنت ذن بودايي و «صحو» در سنت تصوف خراسان اهميت برجسته‌اي دارند، به‌گونه‌ای‌که باعث ايجاد شقاق بنياديني ميان پيروان ذن بودايي و تصوف خراسان شدند. در سنت ذن بودايي، «روشن‌شدگي» به «تدريجي» و «ناگهاني» تقسيم مي‌شود که هریک پيروان خاص خود را دارد. نماينده مکتب «بيداري تدريجي» شن‌سيو و نماينده مکتب «بيداري ناگهاني» نيز هوئي‌ننگ دارد. اختلاف‌نظر آنها در بحث کيفيت حصول رو‌شن‌شدگي چنان جدي بود که سنت بوداييِ بعد از خود را به آيين بودايي «شمال» و «جنوب» تقسيم کرد. در تصوف خراسان نيز اختلاف‌نظر ميان «صحو» و «سکر» صوفيان آن خطه را در برابر هم قرار داد و آنها را ـ دست‌کم ـ به دو دسته تقسيم ‌کرد: صوفيان پيرو صحو مانند خواجه عبدالله انصاري، ابو‌نصر سراج طوسي، و هجويري که ابوالقاسم قشيري نيز نماينده این تصوف به‌شمار مي‌رود. پيروان روشن‌شدگي تدريجي در ذن بودايي اهل سواد و دانش بودند. آنها اهل کتابت بودند و نظريات خاص خود را به‌خوبي در آثارشان تدوين کردند. به‌عبارت ديگر، آنها بيشتر اهل‌ سنت کتابت بودند و در دوره خود در زمره اهل علم شناخته مي‌شدند. در تصوف مبتني بر صحو خراسان نيز صوفيان اهل دانش و کتابت بودند و از سنت مکتوب بهره مي‌بردند و در زمره عالمان زمان خود به‌شمار می‌آمدند. به لحاظ کارکرد، روشن‌شدگي تدريجي در سنت ذن بودايي همان جايگاهي را دارد که صحو نزد صوفيان خراسان داشته است. نوشتار حاضر براساس روش تحلیلی ـ توصیفی و بر مبنای اطلاعات و داده‌های کتابخانه‌ای گردآوری شده است.

مراقبه، که در آیین بودایی دهیانه نام دارد، از روش‌هایی است که با مهار ذهن به منظور دریافت حقیقت امور می‌تواند انسان را از فشارهای زندگی مادی رهایی ببخشد و به سوی زندگی معنوی توأم با آرامش روانی سوق دهد. با توجه به وجود روش‌های گوناگون دهیانه در سنت بودایی و ورودشان به کشور ما با فرهنگی‌ متفاوت، نیاز به بررسی آن مطرح می‌شود. فقدان تحقیقات آکادمیک معتبر در این زمینه در کشور ما بر ضرورت انجام این تحقیق می‌افزاید. پرسش اصلی این نوشتار چیستی، تبیین مبانی، اهداف و چگونگی روش‌ها و مراتب دهیانه و نیز نتایج آن در شاخۀ مهایانه از دین بودایی بر اساس متن آمیتایوردهیانه سوتره است که از متون مراقبه‌ای مکتب «سرزمین پاک» بودیسم مهایانه است. ازاین‌رو، کوشیده‌ایم با روش توصیفی ـ تحلیلی و بر اساس مطالب ارائه‌شده در سوترۀ فوق و نیز مراجعه به سایر منابع بودایی به پرسش‌های مذکور پاسخ دهیم.

جاناتان زیتل اسمیت از مهم‌ترین منتقدان رویکرد دین‌پژوهی تطبیقی میرچا الیاده می‌باشد که آثاری در زمینه­هایی نظیر «روش‌شناسی مقایسه‌ای»، «طبقه‌بندی ادیان» و نیز دین در جهان معاصر پدید آورده است. تمرکز یک‌جانبه بر تشابه و همسان‌پنداری و کشف الگوهای مشابه در مطالعات تطبیقی ادیان، رویکرد الیاده بود که روش پژوهشی غالب در مطالعات ادیان شده است. در واقع مهم‎ترین نقد بر مکتب الیاده، عدم التفات جدّی به جزئیات تاریخی، زمینه‎های فرهنگی و اجتماعی، عناصر اقتصادی و سیاسی در دین‌پژوهی می‌باشد. زیتل اسمیت، روش تطبیقی الیاده را به «استعمار» موضوع پژوهش متهم نموده و تطبیق را تنها نشانگر عوامل مشترک و مشابه ندانسته است. او در پی ارائه یک الگوی تطبیقی بینابینی دربردارنده تفاوت‌ها و نیز شباهت‌ها بوده و به بررسی و نقد روش‌های اصلی تطبیق - قوم‌شناختی‌، دایره المعارفی، ریخت‌شناختی، تکاملی و مـقایسه کـل‌نگرانه الگـوهای‌ دینی- می‌پردازد. در نهایت، رویکرد «مورفولوژیکی- ساختاری» با تاکید بر مفاد تاریخی و انسان‌شناختی را روش تطبیقی مقبول­تری نسبت به بقیه می­داند.