جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

تقسیم قضایا به حمل ذاتی اولی و حمل شایع صناعی، از تقسیمات مفید و ابتکاری منطق دانان مسلمان است که دارای زوایا و ابعادی است که درباره بیشتر آنها تاکنون تامل جدی صورت نگرفته است. در این مقاله به موضوعات زیر پرداخته ایم: تاریخچه بحث، اختلاف نظر موجود در باب تعاریف و ویژگی های هر کدام از این دو حمل، قابلیت تعمیم این تقسیم به قضایای شرطی، قابلیت تعمیم حمل های ذاتی اولی به قضایای غیربدیهی و قضایای سالبه و کاذبه، توجیه درستی حمل ذاتی اولی به سبب مصداق « حمل الشیء علی نفسه» بودن آن و نبود تغایر میان موضوع و محمول آن، کیفیت واقع نمایی و حکایت حمل های ذاتی اولی از واقع از این جهت که در آنها، مراد تنها حمل مفهوم بر مفهوم است و به اتحاد وجود نظری ندارد و نیز نسبت این تقسیم با تقسیم قضایا به تحلیلی و ترکیبی. از جمله مسائل اثبات شده در این مقاله، آن است که تعریف رایج منطق دانان، توانایی تامین اهداف و پاسخ به شبهات این تقسیم را ندارد و برای رفع این مشکل باید تعریف یکی از منطق دانان معاصر را پذیرفت که در آن، این مشکلات برطرف شده است.

دربارۀ مفهوم واژه «پیشین» و به پیروی از آن، دربارۀ واژه «پسین» و گستره مفهومی این دو، چند پرسش اساسی قابل طرح است که برخی از فیلسوفان غرب، مستقیم یا غیرمستقیم به آنها پرداخته‌اند. پرسش‌هایی از این دست که آیا مراد از «پیشین» تنها قضایای پیشین است یا مفاهیم پیشین را هم می‌توان در نظر گرفت؟ آیا مراد از استقلال از تجربه در معارف پیشین، استقلال از تجربه بیرونی است یا درونی، یا هر دو؟ آیا مراد از استقلال از تجربه در مقام تکوین است یا مقام توجیه، یا هر دو؟ آیا قضایای پیشین تنها قضایای یقینی و ضروری را در بر‌می‌گیرد یا قضیه غیرضروری و غیریقینی پیشین را هم می‌توان در نظر گرفت؟ در این مقاله پاسخ فیلسوفان غرب به این پرسش‌ها بررسی و نقد شده و سرانجام، نگارنده دیدگاه برگزیده خود را تبیین کرده‌ است.

«حمل الشیء علی نفسه» از جمله قضایایی است که مفاد آن از زمان ارسطو مطرح شده است. مهم‌ترین پرسش‌ها درباره این موضوع عبارت‌اند از: 1. آیا حمل الشیء علی نفسه حداقل شرایط یک قضیه را دارد؟ 2. آیا این قضیه گزارشی از عالم واقع می‌دهد؟ و 3. رابطه آن با اصل عدم تناقض چگونه است و در مبانی منطقی کدام یک از این دو اصل مقدم‌اند؟ منطق‌دانان مسلمان ذیل عنوان «حمل الشیء علی نفسه» و فیلسوفان غرب ذیل واژه‌های «توتولوژی»، «اصل هوهویت» و «قضایای تحلیلی» به مباحث مربوط به آن پرداخته‌اند. دراین‌میان، شیوه ورود و خروج مدرس زنوزی به مسائل این نوع حمل و تقریر وی از مشکلات این موضوع، از امتیاز ویژه‌ای برخوردار است. نگارنده در این مقاله پس از بررسی دیدگاه‌های فیلسوفان و منطق‌دانان مسلمان، به تحلیل دیدگاه‌های مدرس زنوزی و مقایسه میان دیدگاه‌های منطق‌دانان مسلمان و فیلسوفان غرب پرداخته و در پایان نظر برگزیده خود را در باب هر یک از مهم‌ترین مسائل این موضوع بیان کرده است.

علم فطری انسان به خدا، تقریباً مورد اتفاق همه اندیشمندان مسلمان است؛ اما درباره اینکه اولاً مراد از فطری‌بودن علم به خدا، کدام معنا از معانی فطرت و کدام نوع از علم (حصولی یا حضوری) است؛ ثانیاً اگر علم حصولی فطری به خدا وجود دارد، به کدام معنا از علم حصولی فطری است؛ و ثالثاً اینکه ادعای فطری‌بودن علم به خدا را چگونه می‌توان اثبات کرد، اختلاف‏ هایی وجود دارد. برای اثبات فطری‌بودن علم به خدا، غالباً به یکی از راه‌های شهود، نقل و استقرای تاریخی استناد می‌شود. در این مقاله با هدف اثبات فطری‌بودن علم حضوری به خدا، نخست به تعیین معنای مورد نظر از فطری، تبیین انواع امور فطری، تبیین مفهوم علم حضوری فطری و معانی مختلف علم حصولی فطری به خدا پرداخته‌ایم، سپس درصدد اثبات سه ادعا برآمده‌ایم: (1) تنها دو دلیل اساسی برای اثبات علم فطری به خدا وجود دارد: الف) دلیل فلسفی، از راه ملاک علم حضوری، یعنی اتصال وجودی معلول به علت؛ ب) دلیل نقلی، از راه آیات شریفه قران کریم، به‌ویژه آیه میثاق و روایات مربوط به آنها. (2) این دو دلیل، تنها علم حضوری فطری به خدا را اثبات می‌کنند. (3) دلیلی عقلی بر اثبات علم حصولی فطری به خدا سراغ نداریم و آیه میثاق نیز بر علم حصولی به خدا دلالتی ندارد. راه‌های شهود و استقرای تاریخی نیز برای اثبات فطری‌بودن علم به خدا مفیدند؛ اما راه اول، راه همیشگی و همگانی نیست و راه دوم، مفید یقین نیست؛ البته این دو راه برای تأیید ادله دیگر و برای اقناع در شرایط خاص مفیدند.

بحث دربارة امور و علوم فطری به رغم اهمیت فراوان و پیشینه درازش، همچنان دچار چالش های بسیار، و اختلاف عمیق آرای اندیشمندان به ویژه فیلسوفان است. به نظر می رسد از عوامل اصلی دوام این تفاوت انظار، این است که مبادی تصوریه و تصدیقیة این موضوع، آنچنان که باید، مورد بررسی جدی، دقیق و مستقل قرار نگرفته است. کاستی های موجود در مفهوم شناسی واژة «فطرت» و «فطری» و بی توجهی به تقسیمات فطرت و تفاوت احکام هر قسم و عدم بررسی دقیق عناصر اصلی مفهوم فطری و نارسایی های موجود در روش شناسی این موضوع، از جمله مهم ترین این عوامل است. در این نوشته کوشیده ایم با استخراج معانی مختلف فطرت و فطری از منابع دینی، منطقی، فلسفی و عرفانی و تحلیل مفهوم شناسانة آنها راه را برای تحریر درست محل نزاع هموار سازیم. در پایان نشان داده ایم که دیدگاه رایج دربارة ضرورت دو ویژگی مفهومی «عمومیت» و «زوال ناپذیری» برای امور فطری اثبات پذیر نیست.

با اینکه در مطلوبیت کمال اختلافى نیست، درباره خود مفهوم کمال، چه در عمل و چه در نظر اختلاف وجود دارد. ریشه بیشتر این اختلافات، مبانى بحث کمال نهایى انسان است؛ تا آنجا که اختلاف در مبانى کمال نهایى، به ایجاد مکاتب مختلف اخلاقى انجامیده است. یکى از مهم ترین این مبانى، مبانى معرفت شناختى است. در این مقاله به بحث درباره مبانى معرفت شناختى کمال از دیدگاه آیت اللّه مصباح مى پردازیم که بر اساس آن، معرفت امرى ممکن بلکه متحقق است و مى توان آن را با تبیینى یقین آور اثبات کرد. به علاوه، ابزار معرفت منحصر به عقل و حس نیست، بلکه وحى و شهود نیز جزو ابزارهاى اصلى معرفت هاى بشرى اند. همچنین بر اساس دیدگاه ایشان میان فعل و هدف اخلاق رابطه اى ضرورى (ضرورت بالقیاس) برقرار است.

تعاریف متعددی از قضایای (یا احکام) تحلیلی در فلسفه غرب شده است. تعریف لایبنیتز، هیوم، کانت، آیر، میل، فرگه و کواین از جمله مهم ترین تعاریف قضایای تحلیلی در فلسفه غرب است. این تعاریف به لحاظ مصداق در سه دسته اخص، خاص و اعم قرار می گیرند. برای دست یابی به تعریف صحیح، باید دید کدام تعریف با اهداف و مبانی این تقسیم سازگارتر است. در این مقاله، پس از تعیین اهداف و مبانی فیلسوفان غرب در این تقسیم، نشان داده شده است که هیچ یک از تعاریف فلسفه غرب با مبانی فلسفی آنها و با اهداف مورد نظرشان سازگار نیست؛ زیرا مهم ترین هدف این تقسیم تفکیک حقایق عقل از حقایق واقع یا تفکیک حقایق اولیه عقل از حقایق مشتقه عقل است که این هدف نسبت به قضایای حملی و شرطی از یک سو، و قضایای سالبه و موجبه از سوی دیگر، و قضایای صادق و کاذب و ... یکسان است. اما هیچ کدام از تعاریف نمی تواند همه انواع قضایا را در برگیرد. به علاوه، هر یک از تعاریف ارایه شده از فلاسفه غرب، دارای نارسایی ها و ضعف های دیگری است. از این رو، تعریف دیگری به عنوان تعریف مختار مولف ارایه شده است که به نظر می رسد هیچ یک از نارسایی های مذکور را ندارد. تعریف مختار اخص از تعریف اعم و اعم از تعریف خاص است، از این رو، مجموع تعاریف قضایای تحلیلی در چهار دسته اخص، خاص، عام و اعم قرار می گیرند.

برای حکمت متعالیه صدرالمتألهین دو معنا می توان در نظر گرفت: یکی، «فلسفه اولی» و دیگری، مکتبی است که با روش ویژه ای، مسائل فلسفی را بررسی می کند. روش شناسی حکمت متعالیه از دیدگاه صدرالمتألهین و نقد و بررسی آن، موضوع این مقاله است. پیروی از این روش، طبعا، دستاوردهای متفاوت با دستاوردهای فلسفه مشّاء و علم کلام و حتی اندکی متفاوت با دستاوردهای شیوه اشراقی و عرفانی خواهد داشت. شیوه حکمت متعالیه دارای دو بُعد سلبی و ایجابی است. ناکفایتی عقل برای دست یابی به حقایق و نارسایی عرفان برای ادراک حقایق و زیان های سطحی نگری و ظاهربینی در بررسی شریعت در بُعد سلبی این مکتب بیان می شود. نقش عقل و وجدان عرفانی و کیفیت امتزاج برهان و وجدان و نقش شریعت در ورای این دو علم به عنوان مصحّح و مؤیّد عقل و عرفان و هماهنگی راه برهان، وجدان و شریعت در وصول به حقایق در بُعد اثباتی این مکتب جا دارد. این مکتب هدف از تعلیم و تعلّم را تنها دست یابی به مجموعه ای از مفاهیم و اصطلاحات و گزاره های ذهنی نمی داند، بلکه هدف را معرفتی می داند که با کمال نفسانی صاحب معرفت همراه است. امتیاز دیگر این مکتب آن است که روش تحقیق آن بر معرفت شناسی متقنی مبتنی است، در عین حال، دارای نارسایی هایی نیز هست و راه نقد در آن مسدود نیست.