جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

نظریه ولایت تکوینی با معانی مختلف، از سوی بسیاری از اندیشمندان معاصر شیعی برای توصیف جایگاه امامت و برخی شئون امام بکار برده می‌شود. اثری از اصطلاح ولایت تکوینی در متون متقدم شیعی یافت نمی‌شود و در شمار اصطلاحات نوظهور در کلام شیعه است. این نظریه مبتنی بر مجموعه‌ای از پایه‌های الهیات شیعی و متأثر از بسیاری از عوامل درونی و بیرونی است که به طرز چشمگیری با مبانی عرفانی و فلسفی درآمیخته است. بر این اساس بازخوانی نظریه ولایت تکوینی در بازه زمانی قرن هفتم تا یازدهم هجری - از اوایل ظهور تفکرات عرفانی و فلسفی در تفکر شیعی تا دوره حضور و رواج آن- در ترسیم تاریخ شکل‌گیری و تغییر و تطور این نظریه بسیار راهگشا است که این امر با روش تاریخ انگاره (History of ideas) حاصل می‌شود. سیر تطور نظریه ولایت تکوینی در این قرون، نمایانگر سه مرحله شکل‌گیری، رشد و انسجام در نظریات هم‌نوا با شاخصه‌های معنایی ولایت تکوینی (خط عرفانی‌ـ‌فلسفی) است. همچنین نشان‌دهنده بسیاری از نظرات گوناگون و گاه متناقض از امام و توانمندی‌های او است که گاهی این تنوع و تناقض هم‌زمان در آراء یک فرد مشاهده می‌شود و ایجاد اضطراب و آشفتگی نظر در این موضوع می‌کند. این نظریه، هم‌زمان با ورود اندیشه‌های عرفانی و فلسفی به فکر شیعی، به‌واسطه خواجه نصیر، علامه حلی و ابن‌میثم بحرانی، مجالی برای شکل‌گیری می‌یابد. در ادامه، با سردمداری سید حیدر آملی و پس از آن در آراء ابن‌ابی‌جمهور احسایی با رویکرد جمع میان تشیع، عرفان و فلسفه، شاهد رشد و شکوفایی نظریه ولایت تکوینی هستیم. در جریان حدیثی، رشد و شکوفایی این اندیشه از سوی حافظ رجب برسی و با تأکید بر روایات منقبت و فضایل اهل‌بیت و تبیین تعاریف ولایت، جنبه‌ها و ابعاد آن که کمتر موردتوجه قرار گرفته بود، پشتیبانی می‌شود. متفکرانی مانند ملاصدرا و فیض، در قرن یازدهم، به‌واسطه حکمت متعالیه تبیین منسجم و سازگار با قرآن و حدیث، از این موضوع ارائه می‌دهند. علامه مجلسی نیز با توجه به رویکرد حدیث‌گرایی‌اش و همچنین متأثر از فضای غالب آن عصر (حکمت متعالیه) برمبنای روایات مناقب، معجزات و فضایل امام، تصویری متشکل از جامع شاخصه‌های ولایت تکوینی از امام ارائه می‌دهد. در مجموع می‌توان گفت مفهومی که از ولایت تکوینی در انتهای این بازه زمانی (7-11) به دست می‌آید، حاصل تغییر و تحولات در لایه‌های معنایی و تفسیری‌ای است که برای اندیشه‌ها و مفاهیم مختلف مانند، امام، ولایت، معجزه، کرامت، تصرف، انسان کامل، واسطه فیض، آفرینش و... در این پنج قرن ایجاد شده است که به جهت غلبه حکمت متعالیه پس از ملاصدرا و تا دوره معاصر، این نوع نگاه و تفسیر از امام، اوصاف او و هستی، عامل گسترش و تثبیت نظریه ولایت تکوینی می‌شود.

علی‌رغم وجود برخی مفاهیم و آموزه‌های شیعی مندرج در «ولایت تکوینی» همچون معجزات، کرامات، علم غیب و دیگر شئون خاص امام در هستی، این اصطلاح در تاریخ و کلام شیعه نوظهور است. لذا برای یافتن جایگاه این آموزه در تفکر کلامی شیعه، بررسی تاریخ اندیشه ولایت تکوینی و سیر تطور آن ضروری است. از آنجا که مرحله نخست در مطالعات تاریخ اندیشه تعریف موضوع پژوهش است، در بررسی تاریخ اندیشه ولایت تکوینی نیز دست‌یابی به تعریفی جامع از این اندیشه برای آغاز کار الزامی است. در این مقاله با واکاوی اصطلاح «ولایت تکوینی» در ادبیات معاصر شیعی از نخستین کاربردهای آن در قرن سیزدهم و سپس پی‌جویی روند مصطلح‌شدن این اصطلاح در اندیشه علمای شیعی تاکنون، می‌کوشیم معنای جامعی از این اصطلاح به دست آوریم و در نهایت به دلیل وجود رویکردهای متنوع راجع به این ایده، ولایت تکوینی را در قالب چندین شاخصه معنایی ترسیم کنیم.

برخورد انسان با دنیای پیرامون، سؤال‌هایی را برای او پدید می‌آورد؛ سؤال‌هایی مانند جهان چگونه شکل گرفته است؟ در اطراف انسان چه می‌گذرد؟ چه آینده‌ای در انتظار جهان است؟‌و از همه مهم‌تر اینکه جهان چگونه‌‌کار می‌کند؟ تلاش انسان‌ها برای پاسخ دادن به این سؤال‌ها کیهان‌شناسی را به وجود می‌آورد. گوناگونی پاسخ‌ها نیز گوناگونی کیهان‌شناسی‌ها را رقم می‌زند. کیهان‌شناسی را می‌توان به سه دورة کیهان‌شناسی جادویی، کیهان‌شناسی اسطوره‌ای و کیهان‌شناسی هندسی تقسیم کرد. این مقاله کیهان‌شناسی یونان باستان را بررسی خواهد کرد. این کیهان‌شناسی ارتباط نزدیکی با اسطوره‌شناسی، به‌خصوص اساطیر آفرینش، دارد. آنچه در اسطوره‌ها مطرح می‌شود این است که جهان چگونه به وجود آمد و چه قدرتی بر آن حاکم است که به وجود خود ادامه می‌دهد. اساطیر آفرینش در کل به شش دسته تقسیم می‌شوند: 1. خلقت از هیچ؛ 2. خلقت از کائوس؛ 3. خلقت از تخم کیهانی؛ 4. خلقت از والدین جهانی؛ 5. خلقت فوق‌العاده و غیرمنتظره؛ و 6. خلقت به‌وسیله غواصی. گزارش‌های متفاوتی از اساطیر آفرینش در یونان باستان وجود دارند که عبارت‌اند از: هومر، هزیود، پلاسگین‌ها، فرسیدس و دیودورس سیکولوس. پژوهش حاضر به بررسی این گزارش‌ها می‌پردازد.

چکیده مفهوم امامت به عنوان اصلی ترین آموزه تشیع از ابتدای شکل گیری دستخوش تحولات زیادی شده است و آغاز این تحولات در دوران امام صادق(ع) و باقر(ع) می باشد. به دلیل شرایط سیاسی و فرهنگی که این دوامام در آن به سر می بردند وهمچنین تعاریف متعدد امامت که از سوی فرق شیعی(زیدیه وکیسانیه) ارائه می شد آن دو بزرگوار بر آن شدند تا با تاکید بیشتر بر ابعاد وجودی امام و پرداختن به صفات امامت چون علم، عصمت و نص به عنوان اصلی ترین خصوصیات او تعریف جدیدی از این اصل شیعی ارائه دهند تعریفی که در آن امام با کار کار کردی سیاسی- مذهبی به رهبری مذهبی تبدیل می شود . این گونه تعریف از امامت و تاکید بر ابعاد وجودی امام زمینه را برای جریان های افراطی مهیا کرد که با غلو در صفات امامان آنها را تبدیل به شخصیت های فرا بشری کنند وسپس از طریق نفوذ در مجامع شیعی دیدگاه فرابشری به امامان را رواج دهند . حوادث دیگری چون امامت در سنین کودکی، امامت امام غایب و همچنین شرائط سیاسی که بر جامعه شیعی حاکم بود موجب دوام و گسترش این تفکر در میان شیعیان شد ورهبران این جریان نیز با ایجاد تعدیل در عقاید افراطی خود به ماندگاری این تفکر کمک کردند. تفکر فرابشری به همراه نگاه بشری به ائمه در قرون نخستین تشیع به حیات خود ادمه داد ولیکن سر انجام صورت تعدیل یافته این تفکر که به وسیله متکلمان شیعی توجیه عقلانی پیدا کرده بود به گفتمان غالب بر مجامع شیعی تبدیل شد.

بر مبنای کتابهای الیاقوت و النجاة، نظر و تعقل از منظر «نوبختی» و «الناصر لدین الله» مناط تکلیف است و واجب شمرده می شود. آن دو، خاستگاه حجیّت دین را عقل می دانند و در این دو اثر، سه کاربرد متفاوت را برای عقل برمی شمارند: اول؛ عقل را به عنوان ابزار استنباط و استدلال آموزه ها و معارف دین می دانند. دوم؛ عقل را به عنوان یکی از منابع معرفت و شناخت در کنار کتاب و سنت قرار می دهند. سوم؛ نگاه ابزاری به عقل در مسیر فهم و کشف مدلول کتاب و سنت دارند. هردو مؤلف به محدودیت گستره عقل در تشخیص حسن و قبح قائلند. البته عقل و شرع را با یکدیگر سازگار می دانند که این سازگاری به معنای عدم وجود تعارض میان آنها است، نه تطابق کامل عقل و شرع؛ زیرا عقل را در وصول به همه شرعیات ناتوان می دانند. در حقیقت از منظر نوبختی و الناصر، عقل در اصول اعتقادی مقدّم است و آن گاه که عقل ساکت باشد، نقل سخن می گوید و اگر عقل دلیلی بر مخالفت با نقل نداشته باشد یا با آن موافق باشد، نقل در تأیید عقل می آید و در نهایت، آن گاه که میان آن دو تعارضی حاصل شود، به قرینه عقل، نقل را به تأویل می برند.