جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

واقع ­گروی خام یکی از دیدگاه­ ها در باب ادراک حسّی است که می­گوید: به هنگام ادراکْ ما از خودِ واقعیت خارجی و ویژگی ­هایش - نه با امری دیگر همچون داده­ ی حسّی و نه از طریق امری دیگر همچون حالات ذهنی بازنمودی - آگاه می­ شویم. از مهم­ ترین اشکالات به این دیدگاه استدلال تاخیر زمانی است که می­گوید: چون ممکن است در زمان رسیدن نور به چشم و رسیدن نورون­ها به مغز شیء خارجی از بین برود یا در ویژگی ­هایش تغییر کند، بنابراین نمی­ توان گفت ما از خودِ شیء خارجی آگاه می‌شویم. در این پژوهش ما با رویکردی تحلیلی - تحلیل مفهومی و سیستمی - و با استفاده از آموزه­ی «دهر» میرداماد به این اشکال پاسخ داده و می­گوییم: اشیاء فیزیکی جنبه­ ی ثابتی هم دارند که به هنگام ادراک حسّی ما با آن جنبه مرتبط می­ شویم.

در طول تاریخ تلقّی‌های مختلفی از فلسفه شده است. اینکه تلقّی ما از فلسفه چیست هم در قبول یا ردّ فلسفه نقش دارد هم چارچوب فلسفه‌ی ما را مشخّص می‌سازد. در تاریخ فلسفه اسلامی اخوان‌الصفا تلقّی متفاوتی از فلسفه پیش نهاده‌اند. ما در این جستار به تحلیل این تلقّی می‌پردازیم و نشان می‌دهیم که فلسفه نزد ایشان یک فرآیند سه مرحله‌ای است. مرحله‌ی اول دوستداری علوم فلسفیه‌ی حقیقیه است و همین مرحله‌ی اول است که وجه تسمیه‌ی فلسفه می‌باشد. این مرحله نیرو و سوختِ مسیر طاقت‌فرسای مرحله‌ی دوم را فراهم می‌آورد. مرحله‌ی دوم معرفت حقائق موجودات به قدر طاقت انسان است که همه‌ی علوم فلسفیِ منطقیات و ریاضیات و طبیعیات و الهیات (شامل حکمت عملی) را در بر می‌گیرد. و مرحله‌ی سوم قول و عملِ هم‌آهنگ با علم است، یعنی فرد باید مهارت یا فضیلت یا هنر عمل موافق با علم را داشته باشد. برای اینگونه عمل کردن فرد باید فراست تشخیص عمل مناسب در موقعیت مربوطه را هم داشته باشد. با این فرآیند، بر خلاف سایر علوم و سایر امور، به دنبال برون‌دادی نیستیم، بلکه این فرآیندْ خودْ زیبایی و مطلوب است. اخوان‌الصفا با ترکیب نظام‌مند به این تلقّی رسیده‌اند.

یک دسته از ادله اثبات عقل مفارق ادله مبتنی بر رویکرد معرفت­شناختی­اند که در این جستار به تحلیل انتقادی سه دلیل از آن ادله خواهیم پرداخت. ما در این پژوهش نشان می­دهیم که این ادله بیشتر شبیه به تبیین­اند تا استدلال بر وجود عقل مفارق یعنی بیشتر شبیه به فرضیه­های روشنگری هستند که علاوه بر برقراری سازگاری در یک نظامْ فهم چگونگی امکان یک امر را به ما می­دهند. دراین­صورت، اولا، رقیب­بردارند یعنی می­توان فرضیه­ها و تبیین­های رقیب ارائه داد؛ ثانیا، چون ظاهرا همه این مسائل چندتباری­اند در علوم مختلف می­توان تبیین­هایی دیگر برای این امور عرضه کرد ـ تبیین­هایی که هر کدام بخشی از حقیقت را روشن می­سازند؛ ثالثا، با توجه به ملاک‌های اولویت تبیین شاید امروزه دیگر این تبیین­ها خیلی موفق نباشند. با این همه، اگر این ادله را استدلال و توجیه برای وجود عقل مفارق بدانیم، همچنان خلل­های فراوانی دارند و از رسیدن به مقصود بازمی­مانند.

دو رویکرد عمده در حل یک دسته از تقریرهای پارادوکس دروغگو، یعنی دسته­ای که در آن از اسم اشاره استفاده می­شود، عبارت­اند از: انکار جملات خودارجاع و انکار قضیه‌بودن جملۀ دروغگو که حامل اولیه و حقیقی صدق است. اشکال عمدۀ رویکرد اول این است که توضیحی داده نشده است که چرا جملات خودارجاعی نداریم و معمولاً سعی دارند با وضع قراردادهایی جملات خودارجاع را خارج کنند. رویکرد دوم نیز با این اشکال اساسی مواجه است که توضیحی برای قضیه‌نبودن جملۀ دروغگو نداده­اند. در این جستار پس از طرح تقسیم­بندی دوگانه­ای نو در رابطه با تقریرهای پارادوکس دروغگو به عرضه راه حل یا گویا راه انحلال، یک دسته از تقریرها، یعنی دسته­ای که در آن از اسم اشاره، تصریحاً یا تقدیراً استفاده می­شود پرداخته می­شود؛ راه حلی که دو رویکرد مذکور به نوعی در آن منطوی­اند. راه حل این است: از آنجا که اولاً، گزاره حامل اولیه و بالذات صدق است و ثانیاً، اشاره به معدومی که نه موجود بوده و نه در ارتباط با موجودی است، محال می­باشد؛ بنابراین گزاره­ای متناظر با جملۀ «این جمله کاذب است» شکل نمی­گیرد؛ زیرا پیش از تحقق کامل این جمله و پیش از حمل محمول بر موضوع، هنوز جمله­ای محقق نشده است تا بتوان بدان اشاره کرد و آنگاه بر آن حکمی کرد؛ بنابراین، گزاره­ای متناظر با این جمله نخواهیم داشت تا اولاً و بالذات متصف به صدق/کذب شود و جمله نیز به تبع آن صادق/کاذب باشد؛ زیرا بخشی از این جمله، یعنی موضوع، معنا ندارد؛ یعنی پیش از حکم «این جمله» نداریم.

از بحث­های مهم معرفت­ شناسی بحث از ساختار توجیه است. در این مسئله رهیافت­ های گوناگونی وجود دارد که بی­کران­ گروی یکی از آنها است. این رهیافت از زمان ارسطو شناخته شده و همواره از طرف فیلسوفان مردود اعلام ­شده است. ابن­ سینا نیز به‌گونه ­ای متفاوت با ارسطو، با این رهیافت به مقابله بر­خاسته است. این اشکالات ابن‌سینا بر بی‌کران‌گروی، با رویکردی تحلیلی ـ انتقادی تبیین و نقد شده است. ابن­سینا سه اشکال عمده بر این رهیافت وارد می ­کند: اول، بی­کران­ گروی مستلزم این است که معرفتی حاصل نشود؛ دوم، لازمۀ بی­کران­ گروی این است که بعضِ محصور مثل کل حاصر باشد که محال است؛ سوم، لازمۀ بی­کران­ گروی این است که بعضی از مبادی برهان غیرمعلوم باشد. اما استدلال‌های ابن ­سینا بر سه پیش­ فرض استوار است که خود محل نزاع­ اند: اول، توجیه از مفاهیم دارای مراتب نیست و متواطی است؛ دوم، استدلال منتقل­ کنندۀ توجیه است، نه ایجادکنندۀ آن؛ سوم، تسلسل استدلال‌های ما در صورتی به معرفت می‌انجامد که اجزای آن مترتّب بر یکدیگر باشند، اجتماع در وجود داشته، و دارای فعلیت باشند. افزون بر این، استدلال دوم وی جدای از این پیش‌فرض­ها همچنان مخدوش است.