جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

آیا خداوند نمی‌توانست خود را از این که هست واضح‌تر کند تا راهی برای انکار وجودش باقی نماند؟ آیا خدای قادر علی‌‌الاطلاق قادر نبود قراین حضور و وجودش را به‌‌گونه‌ای در اختیار بشر قرار دهد که او راهی جز پذیرش خداوند نداشته باشد؟ چگونه می‌توان این اختفای خداوند را با اعتقاد به هدایت‌گری تامّ او جمع کرد؟ این پرسش‌ها را فیلسوفان اختفاءباور مطرح کرده و بر اساس آن معقولیّت خداباوری را به چالش کشیده‌اند. آنان معتقدند باور به خدایی که می‌توانست خود را آشکار کند، ولی نکرده است، معقول نیست. برای پاسخ به این پرسش‌ها نباید تنها به هدایت‌گری خداوند توجه کرد؛ زیرا متغیّرهای دیگری نیز در حلّ این معادله مؤثّرند. مؤلّفه‌هایی مانند اختیار انسان که از مهمّ‌ترین لوازم تحقّق کمال‌ انسان است. این مقاله می‌کوشد تا ارتباط میان اختفای الهی و اختیار حداکثری انسان را تبیین کند و ادّعای فیلسوفان اختفاءباور را به چالش بکشد. در مسیر این چالش و تبیین، هم از استدلال‌های عقلی و هم الهیات قرآنی بهره گرفته شده است؛ زیرا قرآن کریم با وجود قدمت هزار و چهار صد ساله مطالبی سودمند در تبیین چرایی اختفای الهی دارد، اگر چه با این ادبیات بیان نکرده باشد. در نهایت این نتیجه به دست آمده که اگر چه ممکن بود خدا خود را بیش از مقدار کنونی عرضه کند امّا به میزان افزایش جلوه‌گری خداوند، اختیار انسان برای ایمان به او و یا انکار او کاهش می‌یافت. امری که با ضرورت اختیار حداکثری انسان در تعارض است.

برهان آگاهی یکی از ادله معاصر بر وجود خداوند است. این برهان با تکیه بر اینکه پیدایش آگاهی در جهان نیازمند تبیین است و تبیین علمی برای آن کافی نیست، به تبیین خداباورانه نسبت به این پدیده می­پردازد. برهان مزبور در دوران معاصر توسط سه فیلسوف خداباور به نامهای ریچارد سوئینبرن، رابرت آدامز و جی پی مورلند در دفاع از خداباوری تقریر شده است. این مقاله درصدد است ابتدا با ارائه مفهوم­شناسی دقیقی از آگاهی و انواع آن، تقریرهای مختلف فلاسفه مزبور از برهان آگاهی بر وجود خدا را با روش تحلیلی-انتقادی بررسی نماید. بر این اساس مسئله مورد بحث در این پژوهش، تحلیل ماهیت برهان آگاهی بر وجود خداوند است که با بررسی دیدگاه سه فیلسوف معاصر صورت می­گیرد. تبیین و دفاع از یک برهان جدید در میان براهین سنتی بر وجود خداوند و اثبات عدم امکان تبیین آگاهی بر مبنای دیدگاه­های مادی­گرایانه از یافته­ها و نتایج تحقیق حاضر است.

مسئله شر از مسائلي است که از ديرباز مورد توجه خداباوران و خداناباوران بوده است. خداناباوران همواره از شر به عنوان گواه و قرينه‌اي بر ضد خداباوري بهره برده‌اند و خداباوران نيز در مقابل، تحليل‌هاي مختلفي در توجيه وجود شرور مختلف در عالم بيان کرده‌اند. تئوديسه «اختيار انسان و جهان مبتني بر عنايت»، يکي از تئوديسه‌هايي است که توسط ريچارد سوئين‌برن، فيلسوف دين معاصر در توجيه وجود شرور در عالم بيان شده است. او بر مبناي اين تئوديسه، از سويي قائل به اختيار و اراده آزاد براي انسان است و از سوي ديگر، جهان را مبتني بر قوانين و ويژگي‌هايي مي‌داند که هم سبب تحقق تأثيراتي مي‌شود که انسان‌ها با اختيار خود آن‌ها را انتخاب مي‌کنند و هم انسان را قادر مي‌سازد تا با مطالعه طبيعت، شرور آن را پيش‌بيني و کنترل کند. در اين پژوهش بر آن هستيم تا در آغاز به روش توصيفي- تحليلي به تبيين اين تئوديسه بپردازيم و سپس اشکالات وارد بر آن را به همراه پاسخ‌هايي ذکر کنيم که سوئين‌برن خود به اشکالات مزبور بيان کرده است.

از ديدگاه برخي از فلاسفه غربي، همچون بازيل ميچل، ريچارد سوئين برن و کرولاين فرنکس ديويس، براي توجيه باور به وجود خداوند، بايد احتمال صدق گزاره «خدا وجود دارد» از گزاره‌هاي متناظر خودش براساس شواهد و ادله، به بيش از 50 درصد برسد. از ديدگاه آنها، ادله اثبات وجود خدا به‌صورت مستقل نمي‌توانند احتمال صدق نتيجه را به بيش از 50 درصد برسانند، بلکه فقط مي‌توانند نتيجه را تأييد کنند. بنابراين نمي‌توان براساس تک‌تک آن ادله، به وجود خداوند باور موجه پيدا کرد. فلاسفه مزبور براي حل اين مشکل، نظريه برهان انباشتي را مطرح کرده‌اند. منطق حاکم بر اين برهان، استقراگرايي و هدف از آن رسيدن به يک باور موجّه است. ما قصد داريم با روش «تحليلي ـ عقلي»، تقريرات برخي از فلاسفه غربي را با مباني فلاسفه اسلامي ارزيابي کنيم و در نهايت نتيجه بگيريم که برهان انباشتي از ديدگاه بيشتر فلاسفه اسلامي، برهان موجهي براي اثبات وجود خداوند نيست، ولي از ديدگاه برخي از متکلمان و فلاسفه اسلامي و نگارنده، اين برهان از ارزش معرفت‌شناختي ظني در بسياري از زمينه‌ها برخوردار است و در برخي شرايط تنها راه اثبات مدعا به‌کار بردن اين برهان است.

از دیرباز تاکنون مسئله‌ی آغاز آفرینش جهان، از بحث‌های مشترک کیهان‌شناسی و فلسفه بوده؛ آغاز آفرینش در کیهان‌شناسی جدید با کشف هابل که به منجر به اثبات نظریه بیگ‌بنگ شد، آغاز گردید؛ اما این مسئله در فلسفه و ادیان، پیشینه‌ای بس دورتر دارد. مسئله‌ی اصلی در تدوین این پایان نامه ارائه تحلیلی جدید از نظریه بیگ‌بنگ است. ازآنجاکه این نظریه صرفاً یک دیدگاه فیزیکی از مبدأ و آفرینش جهان هست ضروری است تا در حوزه‌ی فلسفه و الهیات در معرض تحلیل و بررسی قرار گیرد. در این پژوهش مفاد نظریه بیگ‌بنگ از منظر فلاسفه‌ی اسلامی و کلامی مورد تحلیل قرارگرفته است. در نظریه بیگ‌بنگ، جهان کنونی از ماده‌ای نخستین درب فضا زمان صفر آغازشده و ازآنجاکه طبق قوانین فیزیک، ماده پایدار نخواهد بود، جهان نه از حیث ابتدا نامتناهی بوده و نه در پایان ابدی است. همچنین جهان از لحظه انفجار تاکنون در حال انبساط و گسترش است و فرجام جهان انبساط دوری خواهد بود. در فلسفه‌ی اسلامی جهان به معنای فیض خدا دارای نقطه آغاز نیست لذا جهان همواره ازلی اما مخلوق خداست و بنا بر قاعده تقدم ماده در حوادث مادی، جهان از ماده‌ای واحد و ازلی ایجادشده و هم‌اکنون در حال حدوث و تجدد است. همچنین دیدگاه کلامی در بحث توحید و جهان‌شناسی متأثر از نظریه مذکور بوده است بعضی همچون کریگ در اقامه برهان جهان شناختی در اثبات وجود خدا از این نظریه بهره برده‌اند و برخی چون هاوکینگ با طرح خودبسندگی جهان، این دیدگاه را مؤیدی بر صحت دیدگاهشان مبتنی بر عدم وجود خدا دانسته‌اند. درنتیجه‌ی تحلیل‌های صورت گرفته در بعضی موارد می‌توان نظریه بیگ‌بنگ را بسان تحلیلی تجربی از دیدگاه فلسفه در جهان‌شناسی دانست و اساساً برداشت‌های الحادی بی‌پایه و اساس می‌باشند. هدف از این پژوهش بازخوانی ظرفیت فلسفه اسلامی و الهیات در تحلیل دیدگاه‌های جهان شناختی درزمینهی پیدایش جهان و فرجام آن است؛ در این پژوهش، مطالب به روش کتابخانه‌ای گردآوری‌شده و شیوه بحث توصیفی_تحلیلی می‌باشد.

«استنتاج بر پایۀ بهترین تبیین» یکی از روش‌های استدلال در علم است. بر اساس این روش، دانشمند در صدد است با توجه به داده‌‌هایی که از یک حادثه در اختیار دارد و مجموعه فرضیات محتمل، «بهترین تبیین» را انتخاب کند. سوئین‌برن ـ فیلسوف دین معاصر ـ تلاش کرده است از این روش بر اثبات وجود خداوند استدلال کند. وی در مواجهه با رخدادهای مختلفی همچون «وجود عالم»، «نظم عالم»، «معجزات انبیا»، «تجارب دینی» و مانند آن، بهترین تبیین را برای این امور، «وجود خداوند» می‌‌داند و تلاش می‌‌کند این مطلب را به اثبات برساند. از آن‌جا که این روش از دیدگاه این فیلسوف یکی از مهم‌ترین روش‌های تبیین معقول بودن اعتقاد و باور به گزارۀ وجود خداوند است، در این پژوهش در صدد آن هستیم تا در ابتدا به روش توصیفی ـ تحلیلی استدلال مزبور را تقریر کنیم و پس از آن بر اساس مبانی فلسفه اسلامی، ارزیابی مناسبی را از این روش استدلالی ارائه دهیم.

سوئینبرن، فیلسوف دین معاصر، در آثار خود تلاش کرده است تا تقریر جدیدی از براهین اثبات وجود خدا ارائه دهد. وی قبل از پرداختن به این براهین، ابتدا به تبیین صفات خداوند پرداخته است؛ سرمدیت، قدرت، علم، خیریت، تشخص و اختیار از جمله صفاتی است که او به تحلیل آنها پرداخته و گاه تبیین های منحصر به فردی از آنها ارائه نموده است. تقسیم صفات به دو گروه اصلی و استنتاجی، تصریح به عدم تعلق قدرت مطلق خداوند به محالات ذاتی، و تأکید بر علت محدثه و مبقیه بودن خداوند نسبت به عالم و اختیار خداوند، از مهم ترین نکاتی است که وی در باب صفات خدا بیان کرده است. بیشتر دیدگاه های وی با نگرة فلاسفه اسلامی در این خصوص منطبق است؛ اما عدم بحث مبسوط از صفات استنتاجی، عدم توانایی وی بر حل شبهه علم ازلی خداوند به افعال اختیاری انسان و عدم پذیرش معنای دقیق از سرمدیت، مهم ترین اشکالات وی در باب تبیین صفات خداوند است. در این پژوهش با بازخوانی تبیین های سوئینبرن از این صفات، به ارزیابی و نقد آنها خواهیم پرداخت.

یکی از محورهای مهم در بحث تجربه دینی، موضوع واقع نمایی و ارزش معرفتی آن است. سویین برن، فیلسوف دین خداباور، از کسانی است که در آثار مهم خود ازجمله کتاب وجود خدا ضمن تبیین برهان تجربه دینی و دفاع از آن، برای اثبات واقع نمایی تجربه دینی و ارزش معرفتی آن دو اصل «آسان باوری» و «گواهی» را مطرح کرده است و آنها را «اصول عام عقلانیت» میداند که هم در تجارب دینی و هم در تجارب حسی قابل اعمال است. این پژوهش درصدد تبیین این اصول و ارزیابی آنهاست.

فلاسفۀ اسلامی نقش قوای ادراکی پیامبر در معرفت وحیانی را بررسی کرده اند. ایشان، با تفکیک قوة عاقلۀ پیامبر و قوۀ متخیله وی، دیدگاه های مهمی را پیرامون نقش هر یک از قوا در معرفت وحیانی بیان نموده اند. در این پژوهش، سعی شده است ضمن تبیین و توضیح دیدگاه های مزبور، این دیدگاه ها در حد توان مورد ارزیابی قرار گیرد.

ریچارد سوئین برن فیلسوف معاصر انگلیسی و استاد فلسفه دین دانشگاه آکسفورد است. وی بر اساس مبانی معرفت‌شناختی ویژه‌ای که بعضا از ابداعات خود اوست تلاش کرده است تبیین و تقریرهای جدیدی از براهین اثبات وجود خداوند ارائه کند و از خداباوری دفاع نماید. استقراگرایی یکی از مهمترین مبانی او در اثبات وجود خداوند است که از فلسفه علم اتخاذ نموده و تلاش کرده است بر این اساس یک تقریر استقراگرایانه از براهین اثبات وجود خدا ارائه کند. اصل سادگی از دیگر مبانی این فیلسوف است که همچون استقراگرایی از فلسفه علم اتخاذ نموده است. وی بر اساس این اصل تلاش می‌کند اثبات نماید که خداباوری ساده‌ترین نظریه قابل فرض درباره عالم است و به همین دلیل می‌تواند قابل‌ قبول‌ترین نظریه‌ها از میان نظریه‌های موجود برای تبیین پدیده-های عالم باشد، چرا که سادگی یکی از مهمترین معیارهای پذیرش نظریه‌ها در فلسفه علم است.