جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

نحو یک متن منفعل با نحو یک متن فعّال تفاوت چشم­گیری دارد؛ زیرا نوع جمله‌ها (اسمیه و فعلیه) و نوع افعال به‌کار رفته (متعدّی، لازم، معلوم، مجهول و...) و نحوۀ به‌کارگیری آن‌ها در هرکدام، متفاوتِ از دیگری می‌باشد. یک سبک‌شناس با واکاوی امور مزبور می‌تواند دیدگاه و اندیشۀ گوینده را از خلال گفته‌های او کشف نماید. صدای دستوری سبک، یکی از متغیّرهای لایۀ نحوی است که وی را برای دستیابی به هدف مذکور، یاری می‌رساند و حالت شرکت‌کنندگان را به‌هنگام رخداد یا حالت فعل در فرآیند فعلی تبیین می‌نماید. صدای فعّال و صدای منفعل معمول‌ترین صداهای دستوری، در غالب زبان‌ها است. این پژوهش با بهره‌گیری از روش توصیفی- تحلیلی می‌کوشد تا به بررسی دو صدای مذکور در خطبۀ 221 و نامۀ 69 نهج‌البلاغه بپردازد. در باب انگیزۀ اصلی انتخاب خطبۀ 221، باید گفت که این خطبه، تأثیرگذارترین خطبۀ نهج البلاغه پیرامون مرگ و حالات مردگان است. دقت بالای حضرت علی(ع) در گزینش کلمات و واژگان مناسب با موضوع جوی کاملاً سرد، بی‌روح و منفعل را بر سرتاسر خطبه حاکم نموده که با صدای دستوری منفعل کاملاً مطابقت دارد. از سوی دیگر، خطبه ها و نامه‌هایی که صدای دستوری فعال دارند، به وفور در نهج‌البلاغه یافت می‌شوند که نامۀ 69 بدین‌منظور انتخاب شد. نتایج نشان می‌دهد که در خطبۀ 221 که به بیان حالات آدمی در آستانۀ مرگ و در عالم برزخ پرداخته، صدای دستوری منفعل از بسامد بیشتری برخوردار است؛ امّا در نامۀ 69 که حضرت علی(ع) به‌عنوان حاکم جامعۀ اسلامی، آن را در قالب منشور اخلاقی به کارگزاران حکومتی خود املا نموده، صدای فعّال نمود بیشتری دارد. غلبۀ صدای منفعل، نشان‌گر دیدگاه قهرآمیز امام(ع) در مقابل پدیدۀ اسرارآمیز مرگ است. نکتۀ قابل توجّه در این میان آن است که بافت و فضای متن و موضوع آن، نقش به‌سزایی در تعیین نوع صدای دستوری ایفا می‌کند.

عنتره بن شداد از شاعران صاحب معلقه در دوره ی جاهلی است. آن چه موجب شده تا نام او در میان شاعران معاصر خوش بدرخشد، یکه سواری و اخلاق شایسته ی اوست. شعر عنتره به دلیل دارا بودن مضامین و عناصر حماسه از قبیل جنگ، قهرمان، خرق عادت، وصف، موجودات تخیلی و ... در زمره ی اشعار حماسی قرار گرفته است. در شعر حماسی عنتره، قهرمان، خود شاعر است که توانسته حریفان پر آوازه ی خود را شکست داده و با موجودات تخیلی مانند غول روبرو شود . او کارهای خارق العاده ای انجام می دهد که در حد مبالغه است. توصیف صحنه های دقیق جنگ ، سلاح، اسب و ... از او شاعر حماسه سرای نامی در حوزه ی ادبیات عرب ساخته است. منشأ حماسه در شعر شاعر، یکه سواری اوست که شخصاً در میدان جنگ حاضر شده و از کیفیت جنگیدن خویش سخن گفته و به آن افتخار کرده است. رفتارهایی که قبیله ی عنتره به خاطر نسب به ظاهر پست و سیاهی اش با او داشته اند از مصادیق رفتارهای نژادپرستانه است. رفتارهایی چون تحقیر و سرزنش، مباح شمردن خونش، خشم و کینه، ظلم و ستم، به بردگی گرفتن، لجاجت و سرسختی درباره ی ازدواجش با عبله و ... از نمونه های این رفتارهاست. عنتره به خاطر برخورداری از شخصیت والا، این رفتارها را برنتافت وتسلیم رفتارهای نژادپرستانه نگردید بلکه با روش های مسالمت آمیز به اعتراض و مخالفت با آن پرداخته است. روش مبارزه‌ی او با نژادپرستی متأثر از احوال جامعه‌ی قبیلگی و توانایی‌های فردی اش بوده است . انگیزه های او در ضدیت با نژادپرستی، قهرمانی در جنگ و اخلاق و آزادی و رسیدن به عبله بوده است که او را در موفقیتش یاری نموده‌اند. عنتره، جسم و روح خود را به جنگاوری و اخلاق شایسته آراست تا به قهرمانی کم نظیر در این دو حوزه تبدیل شد، موضوعات و اغراض شعرش نیز متأثر از همین دو حوزه گشت. شعرش از یک سو، ذکر قهرمانی هایش در عرصه ی جنگ و اخلاق است، از سوی دیگر افتخار به این قهرمانی هاست. بخش دیگرشعر عنتره، مربوط به غزل( عشق به عبله) است که متفاوت از غزل های مرسوم دوره ی جاهلی است و به عنوان غزل عذری(عفیفانه) شناخته شده است. وفورنام عبله در دیوان شاعر از دو جهت قابل توجیه است اول: عشق شدید شاعر نسبت به دلدارش عبله است که غزلیات شاعر را شامل می شود. دوم: خطاب قراردادن عبله است برای القای پیامهایی به مخاطبین که شاعر از این منظر موضوعات مختلفی را مطرح می کند. عنتره از سیاهانی است که در دوره‌ی جاهلی با نژادپرستی مبارزه کرده است، فریادهای آزادی خواهانی چون مالکوم ایکس، مارتین لوتر کینگ، ماندلا و محمد علی کلی و ... مانند فریادهای اوست.

ارزش یک مَثَل در جلب توجه مخاطب و تسهیل در فهم مراد متکلم گاه بیشتر از توسعه کلام است، از این رو کاربرد تمثیل در اقناع مخاطب و فن سخنوری ارزش والایی دارد. فلسفة مثل های قرآن تنزّل مسائل بلند و بیان آنها در سطح افق فکری مردم است و نقش تاثیرگذار آن در تبیین مباحث، انکارناپذیر است؛ زیرا این فن، حقایق پیچیده را حس پذیر میکند. بر این اساس قرآن برای پایین آوردن سطح مطلب عقلی و قراردادن آن در دسترس فکر بشری، بارها از مثل استفاده کرده است. کاربرد تمثیل و دیگر شیوه های بیانی قرآن، از نشانه های اوج بلاغت ادبی و هنری قرآن کریم است. از سوی دیگر، میدانیم که هدف داستان ها و تمثیل های قرآنی، گزارشگری تاریخی نیست؛ بلکه پشت هر داستان و تمثیل، نتیجه ای اخلاقی و تربیتی نهفته است که مهم ترین آن دعوت به تدبر و تأثیرگذاری و در نهایت تربیت انسان است.

یکی از مهم ترین شیوه های تاثیرگذاری بر روح و روان، استفاده از تمثیل است. تمثیل ها علاوه بر جنبه های ادبی و بلاغی در پرورش نفوس و برانگیختن احساسات و عواطف آدمی نقش بسزایی دارند و در اعماق روح و جان نفوذ کرده و گوینده را در اهداف و مقاصد یاری می کنند. تمثیل های قرآن از یک سو چون کاملا واقعی، حقیقی و منطبق با محیط زندگی انسان است و از سویی دیگر به دلیل بهره گیری دقیق، حکیمانه، متعادل و هماهنگ از تمام تمایلات و عواطف و غرایز بشری، در برانگیختن احساسات و تهییج عواطف و سوق دادن روح انسان به سوی رشد و کمالات نفسانی و ملکات روحانی و کاهش نگرانی ها و اضطرابات، بسیار موثر هستند. علاوه برآن تمثیل های قرآن از روش ها و اسلوب های گوناگون و متنوعی همچون، ترغیب و تحذیر، معرفی الگوهای نیک و بد، خوف و رجاء، مدح و ذم و درشتی و نرمی و ... برای اصلاح و تربیت جسم و روح بشر بهره فراوان برده اند.

متون ادبی به واسطه ی چند لایه بودنش، با تأویل ها و تفاسیر مختلف سیاسی، اجتماعی و فرهنگی همراه است. هدف اصلی خطیب، اقناع مشارکین است. به همین سبب، باید با عوامل بافت متنی(درون زبانی) و بافت موقعیتی(بیرون زبانی) نظیر بافت های اجتماعی، سیاسی و فرهنگی آشنایی داشته باشد تا بتواند در اقناع مخاطبان از آن استفاده کند. خطبه ی نکوهش مردم بصره از مجموعه سخنرانی های زیبا و تأثیرگذار علی(ع) می باشد که بعد از پیروزی در جنگ جمل، در مسجد جامع بصره، ایراد فرمودند. فضای این خطبه آکنده از توبیخ مردم پیمان شکن بصره است که منافقانه و در پی اطاعت از خواص بی بصیرت، شورش کردند. در این مقاله، ضمن اثبات شناخت ویژگی های تأثیرگذار این خطبه در شناساندن مخاطبان، به تحلیل بافت متنی و موقعیتی آن می پردازیم. از نتایج مهم پژوهش، بیان زیبایی های ادبی این خطبه در حیطه ی تحلیل متن و اثبات وجود هماهنگی بین گفتمان این خطبه و موقعیت های فرهنگی، اجتماعی و سیاسی در ورای ظاهر این خطبه می باشد.

خطبه جهاد از مشهورترین خطبه های حضرت علی (ع) است که مضمونش بر محور جهاد دور می زند. گفتمان خطبه، اهمیت جهاد و آثار مهم آن، و نیز پیامدهای ترک جهاد را برای امت ها، تبیین می کند. در بخش های دیگر این خطبه، ملامت بر کوفیان و حادثه دردناک حمله «سفیان غامدی» به شهر مرزی انبار و شهادت «حسان بن حسان»، نماینده شجاع و باوفای امام، و آمادگی کامل حضرت برای جهاد به همراه سابقه جهادی خویش در غزوات صدر اسلام، بیان شده و در مجموع، روح حماسی فوق العاده بر فضای خطبه، هر شنونده ای را تحت تاثیر قرار می دهد. در شیوه گفتار این خطبه، پیوندی تنگاتنگ میان آنچه در الفاظ و عبارات و معانی آنها جاری است، با روان و تجربه گوینده خطبه برقرار است. سیاق کلی خطبه، توبیخ و ملامت کوفیان است، به طوری که شدت توبیخ، واژه به واژه و عبارت به عبارت زیادتر می شود. استفاده از تشبیه و استعاره و کنایه و سایر فنون ادبی معانی و بیان، و آهنگ درونی مانند سجع و جناس و موازنه، با مطابقت حال و مقتضا، به زیبایی های خطبه افزوده؛ امری که در مقاله حاضر بررسی شده است.