جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

نگارش آثار اخلاقی به شکل جدی و گسترده، با شروع قرن چهارم آغاز شد. در این دوره از سویی ثبات سیاسی و اجتماعی حاصل از حکومت آل بویه و از سوی دیگر نهضت ترجمه که حجم زیادی از آثار اخلاقیِ ملل دیگر را در اختیار اندیشمندان این قرن قرار می‌داد، سبب شکل‌گیری پژوهش‌های عمیقی دراین حوزه شد. آثار اخلاق فارسی که از زبان پهلوی به عربی ترجمه‌ شد، سبب ورود اخلاق ایرانی در نگاشته‌های اخلاقی اندیشمندان مسلمان شد. پرسش مهم آنکه کدام رویکرد اخلاقی ایران باستان، توانست به دنیای اسلام راه یابد؟ این مقاله که از شیوه تحلیلی ـ کتابخانه‌ای بهره می‌برد، نخست به دو گونه‌ی اخلاق فارسی (اخلاق فارسی دینی و اخلاق فارسی تجربی) و تفاوت آنها با یکدیگر اشاره می‌کند. سپس به توضیح این نکته می‌پردازد که اخلاق فارسی دینی به سه دلیلِ 1. ترجمه نشدن آثار اخلاق فارسی دینی 2. محتوای آمیخته با مفاهیم اسطوره‌ای 3. مخالفت سیاسی و اجتماعی، نتوانست به دنیای اسلام راه یابد. اما در مقابل، اخلاق فارسی تجربی از آنجا که 1. توسط کاتبان و دبیران ترویج می‌شد و 2. همسو با ذائقه شرقیان بود و 3. متکی به ایده خرد جاویدان است، توانست به دنیای اسلام راه یافته و مورد استفاده اندیشمندان این دوره قرار گیرد.

فقر جهانی یکی از چالش‌های مهم پیش‌روی انسان‌هاست. روزانه هزاران نفر و سالانه 18 میلیون انسان در اثر فقر و مشکلات ناشی از آن، جان خود را از دست می‌دهند. پرسش اصلی در این خصوص این است که آیا ثروتمندان در قبال فقر، مسئولیت اخلاقی دارند یا خیر؟ این مقاله که از شیوه توصیفی ـ تحلیلی بهره می‌برد، دیدگاه پیتر سینگر، جان رالز، آمارتیا سن، مارتا نوسبام و نهایتاً توماس پوگ را مورد بررسی قرار داده و نقدهای وارد بر هر یک از آنها را بیان می‌کند. به نظر می‌رسد دیدگاه هریک از آنان در اثبات مسئولیت اخلاقی در قبال فقر نیازمندان، با چالش‌های جدی مواجه است. در پایان، به بررسی این مسئله براساس اندیشه اسلامی پرداخته و معتقد است براساس نظام اخلاق اسلامی (عقل عملی در حکمت قدسی اسلام با لحاظ مذاق شارع) باید به لزوم و بایستگی کمک به نیازمندان غیر مسلمان غیر معاند حکم کرد.

حرکت اصلاحي که در اواخر قرن بيستم، دربارۀ حيوانات اتفاق افتاد، موجب تغيير نگرش نسبت به حيوانات گرديد. اين امر، برخي ديدگاه‌هاي رايج در اسلام را به چالش کشيد. در اين ميان، پيتر سينگر به‌عنوان پيشتاز بحث اخلاق حيوانات، با انتشار کتاب «آزادي حيوانات»، نقطۀ عطفي را در اين باره گشود. او با انتقاد از اسلام و ادياني که ذبح را مجاز مي‌دانند، اين اقدام را غيراخلاقي دانسته، با تکيه بر سودگرايي و اقامه استدلال، به لزوم پرهيز از آن رأي داده است. در اين مقاله، صرف‌نظر از هرگونه ارزش داوري در باب اخلاقي بودن يا نبودن ذبح، و با استفاده از روش توصيفي ـ تحليلي، به دست مي‌آيد که سينگر نمي‌تواند با حفظ پيش‌فرض‌هاي دينداران، ذبح را به چالش بکشد. همچنين، استدلال وي مخدوش بوده و او قابل پذيرش نيست؛ چرا که از نظر دينداران ذبح حيوان، براي ذابح و مذبوح داراي منفعت و سود است. بنابراين، سينگر نمي‌تواند با تکيه بر سودگرايي، ذبح در اديان را، که به اعتقاد دين باوران منفعتي بيش از درد و رنج حيوان دارد، به چالش بکشد. همچنان مي‌توان در بستر سودگرايي، ذبح را امري اخلاقي قلمداد کرد.

تعریف کلاسیک از دروغ در دنیای غرب، متشکل از سه مؤلفه است: 1. جمله‌ای خطایی گفته شود 2. گوینده از خطا بودن آن مطلع باشد 3. گوینده قصد فریب مخاطب را داشته باشد. در اواخر قرن بیستم تعریف سه مؤلفه‌ای و به‌خصوص مؤلفه سوم آن (قصد فریب)، با مخالف‌های جدی روبه‌رو شده و تعریف‌های جدیدی از دروغ ارائه گردید. در تعریف‌های جایگزین از واژه اظهار کردن (assertion) استفاده و تلاش می‌شود با تأمل در این واژه، مواردی همچون شوخی، لطیفه، تئاتر و ... را از ذیل تعریف دروغ خارج کنند. در اغلب تعریف‌های ارائه‌شده نزد فیلسوفان و فقها از واژه إخبار و گزارش دادن استفاده شده است. این واژه (اخبار) به‌خوبی شوخی و لطیفه را از ذیل دروغ خارج می‌کند چرا‌که در آنها إخبار از امرِ دیگر، وجود ندارد؛ در‌نتیجه اندیشمندان مسلمان قصد فریب را جزء مؤلفه‌های دروغ در نظر نمی‌گرفتند. این مقاله بیان می‌کند که چگونه دقت در دو واژه اخبار و اظهار کردن ما را از لحاظ کردن قید «قصد فریب» به‌عنوان یکی از مؤلفه‌های دروغ بی‌نیاز می‌کند.

خودفریبی پدیده‎ای شایع است که هرکس آن را در حیات خود تجربه می‎کند؛ بااین‌حال تبیین چیستی و عوامل شکل‎گیری آن چندان ساده نیست. در خودفریبی شخص به عملی اقدام می‎کند که باعث ایجاد باور و شناخت خطا برای او می‎شود. این تعریف اجمالی بسیاری را قانع نکرده و آنان را برآن داشته است تا با نظر به مفهوم فریب، خودفریبی را تعریف کنند. مشابه‌سازی این‌دو پدیده به تناقض و چاره‌اندیشی برای برون‌رفت از آن منجر شده است. در تراث اسلامی اگرچه واژۀ خودفریبی به‎کار نرفته، اما به‌نیکی به زمینه‎های رخ دادن این پدیده ذیل بحث غرور اشاره شده است. از منظر اسلامی می‎توان ده عامل را برای خودفریبی برشمرد که با التفات به آن‌ها از خودفریبی پرهیز کرد. این مقاله که از شیوۀ توصیفی ـ تحلیلی بهره می‎برد، نخست نگاه گذرایی به تعریف و ماهیت خودفریبی می‌کند، سپس عوامل روان‌شناختی ـ معرفتی شکل‎گیری آن را از منظر اسلامی، به‌ویژه با تکیه بر اندیشۀ آیت‌الله جوادی آملی بررسی می‎کند. درنهایت به بررسی اخلاقی این پدیده خواهد پرداخت.

در اواخر حکومت اموي و آغاز حکومت عباسي، دبيران و کاتبان به دربار حاکمان وارد شده و با توجه به اصالت ايراني و آشنايي آنان با سنت اخلاق فارسي، اين ميراث کهن را به دنياي اسلام منتقل کردند. آنان علاوه بر استفاده از آموزه‌هاي اخلاق فارسي در نامه‌نگاري‌هاي خود، به ترجمه و تأليف کتب فراواني که متأثر از اخلاق فارسي بود پرداختند. آثار نگاشته شده آنان بعدها به‌عنوان يکي از منابع اخلاقي شناخته شد و نويسندگان بعدي تلاش کردند با استفاده از آيات و روايات، ميراث برجاي مانده از دبيران را مشروعيت ببخشند. بدين ترتيب اخلاق فارسي جزء منابع اخلاق پژوهان مسلمان قرار گرفته و نظام اخلاقي آنان را تحت تأثير قرار داد. اما کدام يک از خصوصيت‌ها و آموزه‌هاي اخلاق فارسي به اخلاق اسلامي رسوخ کرد؟ اين مقاله برآن است تا با استفاده از شيوه توصيفي ـ تحليلي، به اين پرسش پاسخ داده و پنج خصوصيت استقرا شده که عبارتند از: تفرد پادشاه، نظام طبقاتي، اطاعت از پادشاه، عدالت و ارزش‌هاي اخلاقي متفاوت، را شرح دهد. ورود اخلاق فارسي در دنياي اسلام بازتاب‌هاي متفاوتي داشته و سه رويکرد متفاوت در قبال آن بوجود آمد؛ برخي آن را بتمامه پذيرفتند و برخي ديگر تلاش کردند آن را تعديل کنند و گروهي ديگر نيز با توجه به ديدگاه عقل واحد و خرد جاودان، آن را در کنار ديگر نظام‌هاي اخلاقي جاي داده و از برخي آموزه‌هاي آن بهره بردند.