جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

علم هیأت قدیم که به دلیل شهرت بطلمیوس، با نام هیأت بطلمیوسی نیز از آن یاد می‌شود، از دو بخش هیأت ریاضی و هیأت فیزیک تشکیل ‌شده است. در بخش هیأت فیزیک، طرح مباحثی مانند: امتناع خرق و التیام افلاک، ماهیت فسادناپذیری و جاودانگی افلاک، فرورفتگی و محکم شدن کواکب در افلاک باعث شده بود تا معجزات کیهانی مانند معراج، ردّ الشمس و شقّ‌القمر به چالش کشیده شود. بنابراین ضروری بود که مکاتب کلامی و متکلمان مسلمان، دیدگاه خود دربارۀ تطبیق یا عدم تطبیق دیدگاه این هیأت با آموزه‌های اسلامی دربارۀ معجزات کیهانی را اعلام کنند. پژوهشِ حاضر با تبارشناسی میان‌رشته‌ای و با رویکردی تاریخی به روابط دو علم هیأت قدیم و کلام اسلامی پرداخته و با روش توصیفی-تحلیلی به تبیین چگونگی مواجهۀ متکلمان امامیه با فرضیۀ هیأت بطلمیوسی دربارۀ معجزات کیهانی، پرداخته است و به این نتیجه دست یازیده است که متکلمان امامیه با توجه به رویکرد فلسفی یا غیر فلسفی خود در برابر این چالش، یکی از چهار نوع مواجهه را یعنی «سکوت»، «قبول چالش و دفاع از عقاید دینی»، «جمع بین آموزه‌های علم کلام و هیأت با تصرف در مباحث علم هیأت» و در نهایت «جمع بین آموزه‌های علم کلام و هیأت بدون تصرف در دیگری» برگزیده‌اند.

معرفت‌شناسی، ترازو و معیار سنجش است. در دانش مکتب مدیریت روابط انسانی، عیار پدیده‌های سازمانی با علم سنجش، و جایگاه خود علم نیز با معرفت‌شناسی (اپیستمولوژی) سنجیده می‌شود. معرفت‌شناسی با درک ریشه‌ها، زمینه‌ها، ماهت و اعتبار دانش در ارتباط است. ازاین‌رو، از میان مبانی مکتب یادشده، یکی از مهم‌ترین آنها، معرفت‌شناسی به‌عنوان محور و مدار تحلیل بسیاری فرآیندهای مدیریتی و مسائل سازمانی است که بدون شناخت صحیح آن شاید سازمان‌ها با چالش جدی در مواجهه با افراد و نیز جهت ده رفتارهای آنها در سازمان مواجه ‌شود. معرفت‌شناسی در مکتب مزبور از چهار مؤلفه به نام‌های ماهت، موضوع، ابزار، منبع و اعتبار شکل یافته که در این مقاله با بهره‌گیری از روش استنطاقی مورد بررسی و نقد گرفته است. یافته های پژوهش نشان می‌دهد قرآن کریم تنها اتکاء به عقل و یافته‌های بشری را برای شناخت کافی ندانسته و تجربه، حس و استقرا را گام‌های مقدِمی برای شناخت کامل و مطمئن که متکی بر ایمان قلبی، برهان‌های عقلی و نقلی (قرآن و سنت) که دارای ماهت واقع‌نمایانه با دو نگاه عمودی (با خالق) و افقی (رفتارهای جوارحی و جوانحی مخلوق و تمام هستی) می‌داند. از نگاه قرآن ابزارهای شناخت تنها استقرایی نظیر مشاهده و آزمایش مبتنی بر رفتارهای انسان نیست؛ بلکه منابع آن دارای گستره فراوانی همچون وحی، عقل، قلب، حس و تمام هستی است که دارای اعتبار نامحدود و نسبت به مکتب مذکور دارای دیدگاه متفاوت است

معرفت پدیده‌ها همواره یکی از دغذغه‌های اصلی مجموعه انسانی بوده و طی اعصار و امصار به این مسئله اهتما ویژه داشته است. این مهم، نشانه اهمیت شناخت بوده و ذهن دانشمندان خردورز را به خود مشغول کرده است؛ زیرا آگاهی، نمایانگر جریان­های معرفتی و مکاتب اجتماعی­ است که در درون جامعه قد برافراشته و طیفی از اندیشمندان را حامی و پیرو خود ساخته است. معرفت ­حقایق پدیده­ها، برای مجموعه انسانی حیاتی است. معرفت­شناسی جهت داوری صحت‌وسقم معرفت انسان­، نقش ویژه دارد. معرفت‌شناسی مدیریت سیستمی ماهیت عینیت‌گرایی داشته و باید در چارچوب رویکرد اثبات‌گرایی، تجزیه و تحلیل شود. موضوع معرفت مدیریت سیستمی محیط و عوامل تأثیرگذار محیطی بر سیستم بوده و عقل، پدیده­های عینی و محیط منبع معرفت آن است. پژوهش حاضر با استفاده از روش تلفیقی مرکب از روش اکتشافی، فراترکیب و استنطاقی ابتدا به تحلیل معرفت­شناسی مدیریت سیستمی درباره ماهیت، رویکرد، موضوع و منبع معرفت پرداخته و یافته­های دانشی را با بهره‌گیری از روش استنطاقی به‌منزله پرسش­های محوری برای دریافت پاسخ بر قرآن عرضه کرده است. یافته­ها نشان می­دهد که معرفت از منظر کلام وحی ماهیت صرفاً مادی نداشته و بُعد معنوی آن به‌مراتب برجسته‌تر است. قرآن معرفت نسبت به محیط و عوامل تأثیرگذار آن بر کیفیت اقدامات و کنش­های سازمان را ضروری می‌داند، ولی موضوع معرفت را از محیط و عوامل محیطی، به­ خدا، انسان، محیط، عوامل محیطی و رابطه میان آن­ها توسعه می­بخشد و تصریح دارد که منابع معرفت افزون بر طبیعت و عقل ابزاری، تاریخ و وحی است.

واژگان دخیل، الفاظ مفرد غیرعربی هستند که از زبانی دیگر وارد لغت عربی شده و در معنایی یکسان و لفظی مشابه [و یا با اندک تفاوت] به کار می‌روند. مدعیان و منکران وجود این دسته واژگان در قرآن کریم، به شواهد و دلایل تاریخی و زبان‌شناسی استناد می‌کنند و روش‌های متفاوتی را برای بررسی آن پی می‌گیرند. تعیین روش صحیح برای بررسی واژگان دخیل در قرآن ازآن‌رو دارای اهمیت است که راه را بر سوءاستفاده‌هایی همچون ادعای تأثیرپذیری قرآن از فرهنگ زمانه و متون غیرعربی عصر نزول می‌بندد. خاورشناسان با انگیزه‌های گوناگونی به مطالعه این موضوع پرداخته و نگاشته‌های متعددی را در دو سده اخیر به نگارش درآورده‌اند. دراین‌بین، آرتور جفری، نویسنده کتاب «واژگان دخیل در قرآن» از شهرت ویژه‌ای برخوردار است. جفری با کشف ریشه‌های تاریخی، گاه با توجه به اصل ساختاری و گاه کاربرد واژگان به توضیح بیش از 320 واژه از واژگان قرآنی پرداخته و مدعی دخیل بودن آن‌ها شده است. بهره‌گیری از روش توصیفی ـ تحلیلی و انتقادی نشان می‌دهد، مطالعات جفری در این زمینه به آسیب‌هایی روشی مبتلا شده است؛ همچون دخالت دادن برخی پیش‌فرض‌های نادرست، درک نادرست از ویژگی‌های قرآن، تتبع و استقرای ناقص، داوری‌های حدسی و غیر عالمانه بوده که به اظهارنظرهای وی جهت‌دهی داده و منجر به برخی قضاوت‌ها و برداشت‌های نادرست در تعیین مصداق واژگان دخیل و چرایی کاربرد آن‌ها در قرآن شده است.

علم هیئت قدیم که به دلیل شهرت بطلمیوس، با نام هیئت بطلمیوسی نیز از آن یاد می‌شود، از دو بخش هیئت ریاضی و هیئت فیزیک تشکیل‌شده است. طرح مباحثی مانند ازلی بودن افلاک، کروی بودن آسمان، امتناع خرق و التیام افلاک و بحث امتناع خلأ در عالم افلاک، دربخش هیئتِ فیزیک باعث شده بود تا آموزه‌های دینی همچون اصل وجود عالم دیگر، معاد جسمانی، مکان بهشت و جهنم و فرجام دنیا به چالش کشیده شود؛ بنابراین ضروری بود که مکاتب کلامی و متکلمان مسلمان دیدگاه خود دربارۀ تطبیق یا عدم تطبیق دیدگاه این هیئت با آموزه‌های اسلامی دربارۀ مباحث عالم آخرت را اعلام کنند. پژوهشِ حاضر با تبارشناسی میان‌رشته‌ای و با رویکردی تاریخی به روابط دوعلم هیئت قدیم و کلام اسلامی پرداخته و با روش توصیفی-تحلیلی، به تبیین چگونگی مواجهۀ متکلمان امامیه با هیئت فیزیک قدیم در مسائل مربوط به عالم آخرت پرداخته و به این نتیجه رسیده است که متکلمان امامیه با توجه به رویکرد فلسفی یا غیر فلسفی خود، در برابر این چالش یکی از سه نوع مواجهه یعنی سکوت، قبول چالش و دفاع از عقاید دینی و استفاده از داده‌های هیئت برای توجیه آموزه‌های کلامی را برگزیده‌اند.

هیئت بطلمیوسی یکی از دیدگاه‌های مشهور در بحث اخترفیزیک و کیهان‌شناسی است که در قرن سوم ه.ق. و با ترجمه متون تمدن یونانی‌هلنی، وارد جامعه مسلمانان شده و تا اواسط قرن سیزدهم ه.ق. در مباحث جهان‌شناسیِ برخی از مکاتب کلامی تأثیر گذاشت. از جملهٔ این تأثیرگذاری‌ها می‌توان به تلاش برای جای‌دادن عرش و کرسی، که در بحث جهان‌شناسی اسلامی محیط بر هفت‌آسمان معرفی شده بود، در میان افلاک ادعاییِ هیئت بطلمیوسی اشاره کرد. در ظاهر، مفاد هیئت بطلمیوسی، جایگاه عرش و کرسی و کارکردهای آن در جهان‌شناسی اسلامی را در معرض پرسش قرار داده بود و لازم بود مکاتب اعتقادی و متکلمان مسلمان دیدگاه خود دربارهٔ مطابقت‌داشتن یا نداشتن دیدگاه این هیئت با آموزه‌های اسلامی دربارهٔ عرش و کرسی را اعلام می‌کردند. این پژوهش با روش توصیفی‌تحلیلی، چگونگی مواجههٔ متکلمان امامیه با هیئت بطلمیوسی در مسئلهٔ کلامی عرش و کرسی را تحلیل کرده و به این نتیجه رسیده است که فیلسوف‌متکلمان، یعنی متکلمانی که رویکرد فلسفی داشته‌‌اند، همراهی بیشتری با هیئت بطلمیوسی در تطبیق‌دادن آموزه‌های اسلامی درباره عرش و کرسی با هیئت بطلمیوسی داشته‌اند، در حالی که متکلمان نص‌گرا و عقل‌گرایِ غیرفلسفی، در بحث عرش و کرسی اگرچه مخالفتی با هیئت بطلمیوسی اظهار نکرده‌اند، اما همراهی ملموسی با این هیئت از خود نشان نداده‌اند.

فضای مجازی، فضایی است که ارتباطات در آن توسط شبکه جهانی اینترنت انجام می‌شود که شامل انواع شبکه‌ها از جمله فیس‌بوک، ویچت، تلگرام، واتس آپ، ایتا، وایبر و... است. میل غریزی انسان به گفتگو و ارتباط با دیگران یکی از دلایل مهم استفاده از فضای مجازی می‌باشد. از سوی دیگر گسترش تعاملات و تبادل‌نظر با سرعت بالا در فضای مجازی این امکان را فراهم ساخته تا مرزهای زمانی و مکانی شکسته شود و افراد به‌راحتی به گفتگو و تبادل آراء و افکار با یکدیگر بپردازند. استفاده از این فضا به‌صورت گسترده‌ای شئون زندگی فردی و اجتماعی را تحت تأثیر قرار داده که گاه تأثیر آن از فضای حقیقی بیشتر است. شناخت درست و آگاهی‌بخشی عمومی زمینه را برای استفادهٔ مناسب از این فضا فراهم آورده و با رعایت ضوابط و بایسته‌های گفتگو در این فضا تهدیدها را تبدیل به فرصت کرد و آسیب‌های مخرب این فضا را از بین برد. ارتباط مؤثر و فهم متقابل، نیازمند رعایت ضوابط و قوانینی است. فرایند ارتباط دارای سه رکن اصلی پیام، ارسال‌کننده و دریافت‌کننده پیام می‌باشد. مطالعه توصیفی و تحلیلی آیات نورانی قرآن کریم نشان می‌دهد که این کتاب هدایت، ضوابطی را برای هر یک از این ارکان معین کرده است. این کتاب آسمانی، رعایت اصل علم و آگاهی، صداقت، عفت، ادب، زیبایی و نیز دارای پشتوانه فکر و اندیشه‌بودن، جزء بایسته‌های مربوط به پیام شمرده شده است که ارسال‌کننده پیام باید به آن ملتزم باشد.

مجموع نظریه‌ها و نظریه پردازی‌های مدیریتی از دوره‌ی کلاسیک تا به امروز با هدف شناخت، تبیین و تفسیر ماهیت انسان و سازمان و چگونگی کار، رفتار و تعامل با محیط در راستای نیل به اهداف و مقاصد عقلائی با کمترین هزینه و بیشترین فایده شکل گرفته است. در این رهیافت‌ها مکتب مدیریت اقتضایی یکی از مهم‌ترین دست آوردهای دانش مدیریت است و ضمن به چالش کشیدن رویکردهای کلاسیک، نئکوکلاسیک و نظریه‌پردازان مدیریتی که درصدد دست‌یابی به اصول جهان‌شمول بودند مدعی شد که در مدیریت چیزی به نام بهترین قانون و اصول جهان‌شمولی که در همه شرایط کاربرد داشته باشد وجود ندارد. بلکه به دلیل پویایی و تلاطمات محیطی و نیز غیر قابل پیش‌بینی بودن دقیق آینده و رفتار انسان، گاهی اقتضای شرایط و موقعیت‌ها این است که برای دسترسی به نتایج بهتر پاره‌ی از مبانی و وظایف مطرح در دیدگاه‌های پیشین نادیده گرفته شود. ازاین‌رو نظریه‌پردازان این مکتب تأکید دارند که در هر زمینه و زمانی می‌بایست اتخاذ تصمیم، اقدام و عملکرد مدیران مبتنی بر درک درست از «موقعیت و مجموعه شرایط فعالیتِ آن» ارزیابی شود؛ زیرا این مسئله سهم تعیین کننده‌ای در کارایی، اثربخشی، بهره‌گیری مطلوب از منابع و رسیدن به اهداف سازمانی دارد. یافته‌های علمی نشان می‌دهد که این بنیان، مکتب مدیریت اقتضایی را از دیگر مکاتب مدیریتی متفاوت ساخته و دست برتر بخشیده است. با عنایت به این مهم و اینکه‌ هر دیدگاه و مکتبی بر مبانی خاص خود استوار است، پژوهش حاضر، به دنبال کشف، تبیین و ارائه‌ی سامانمند مبانی و نقد قرآنی مکتب مدیریت اقتضایی است. پژوهشگر با جستار علمی در گستره‌ی دانش مدیریت و آموزه‌های کلام وحی و با بهره‌گیری از روش تلفیقی مبتنی بر روش‌های اکتشافی، فراترکیب و استنطاقی، دیدگاه مکتب مدیریت اقتضایی را به عنوان یکی از مهم‌ترین مکاتب به روز دانش سازمان و مدیریت در حوزه‌های مبانی معرفت‌شناسی، انسان‌شناسی، ارزش‌شناسی، جامعه‌شناسی و نیز کارکردهای آن در سازمان، انسان و محیط از منظر قرآن مورد نقد و بررسی قرار داده است. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که قرآن کریم برخلاف مکتب مدیریت اقتضایی در حوزه‌ی معرفت‌شناسی رویکرد اومانیستی به هستی را نپذیرفته و ضمن نقد جدی به موضوع، ابزار، منابع و اعتبار مبتنی بر این نوع شناخت، قائل به این است که شناخت تام نیازمند گزاره‌های وحیانی است. درباره‌ی انسان‌شناسی قائل به ابدیت انسان، دو ساحتی بودن، عدم جبرگرایی و ردّ دنیاگرایی است. و در عرصه‌ی ارزش‌شناسی تأکید دارد که ارزش‌ها نباید از جنبه‌ی مادی و قرار دادی نگریسته شود؛ زیرا ماهیتی فرا مادی دارند. در گسترده‌ی جامعه‌شناسی ضمن پذیرش تأثیر و تأثرات محیطی، قائل به عدم جبر محیطی بوده و قدرت و توانایی انسان مطلوب را فراتر از الزامات محیطی دانسته و تصریح دارد که انسان موجود فعال است و در تعاملات با دیگران می‌تواند به درک بهتر برسد و اوضاع را مدیریت کند. در عرصه کارکردها در حوزه سازمان، انسان و محیط ضمن پذیرش تأثیر نسبی عوامل محیطی، نقش عوامل غیبی و ماورائی را در رشد و اضمحلال سازمان‌ها سرآمد دانسته، اهمیت و تأثیرات تعیین کننده‌ی آن را در کانون توجه قرار داده است. برآیند نهایی آنکه قرآن به اقتضائات زمان و مکان و محیط عنایت جدی داشته و احکام ثانویه جایگاه ویژه‌ای در هندسه‌ی معرفت قرآنی دارد؛ اما از منظر کلام‌الله، اصول، احکام ثابت و ارزش‌های بنیادی تحت هیچ شرایط زمانی و مکانی تغییر نمی‌کند و آنچه تغییر می‌پذیرد موضوعات است و با این مبنا بینش و نگرش جامع ارائه نموده و همانند نظریه‌ی مدیریت اقتضایی، تصمیم‌گیری مدیران و اقدامات سازمانی را اسیر زمان، مکان و عوامل محیطی نمی‌داند.

دیدگاه‌های نظریه‌پردازان مکتب سیتسمی در دانش سازمان و مدیریت، همانند سایر حوزه‌های علمی، آگاهانه و یا ناخودآگاه بر مبانی و پیش‌فرض‌های بنیادین استوار است؛ مبانی که کیفیت و چرایی موضع‌گیری آنان را مشخص و هرکدام را در قلمرو یکی از رویکردها و جریان‌های دانشی قرار می‌دهد. از سوی دیگر تغییر در مبانی، تغییر در نظریه را در پی دارد. ازاین‌رو، با طرح این پرسش محوری که: «دیدگاه و نقد قرآن کریم نسبت به مکتب سیستمی چیست ؟» و باور به اینکه قرآن کریم نسبت به مفاهیم پایه‌ای مکتب سیستمی دیدگاه متفاوت و جامع‌ داشته، درزمینه مبانی معرفت‌شناسی، انسان‌شناسی، ارزش‌شناسی، جامعه‌شناسی و کارکردهای آن نقدهای جدی دارد و با بهره‌گیری از روش تلفیقی مبتنی بر روش اکتشافی، فراترکیب و استنطاقی، ابتدا با جمع‌آوری داده‌ها (با روش اکتشافی) و چینش نظام‌مند آن-ها (با روش فراترکیب) پروتکلی از پرسش‌ها و محورهای نقد فراهم شد و آنگاه، پرسش‌ها (با روش استنطاقی) جهت دریافت پاسخ نقادانه به قرآن کریم عرضه گردید. برآیند و نتایج تحقیق نشان می‌دهد که: قرآن کریم معرفت‌شناسی مکتب سیستمی را ازلحاظ ماهیت، موضوع، ابزار، منبع و اعتبار توسعه داده است؛ انسان‌شناسی آن را درزمینه تعریف انسان تغییر داده، در مورد ماهیت او توسعه بخشیده، نوع نگاه به رابطه انسان و سازمان را اصلاح‌کرده و مجبور و منفعل بودن او را نمی‌پذیرد؛ ارزش‌شناسی آن را از نگاه صرفاً مادی تغییر داده، نگاه سود گرایانه را در خدمت تعالی منابع انسانی اصلاح نموده و اهداف مادی گرایانه را به سمت اهداف مادی و معنوی گسترش داده است؛ جامعه‌شناسی آن را ازلحاظ ماهیت از بسندگی به وضع موجود و تعادل ایستا به رسیدن به وضع مطلوب و تعادل پویا تغییر داده، مغلوب بودن فرد در برابر جامعه و سازگاری سازمان با آن را برای ثبات و ماندگاری نپذیرفته و او را موجودی فعال و تأثیرگذار بر سازمان می‌داند؛ کارکردهای آن را در حوزه سازمان از صرفاً جذب داده‌ها برای جلوگیری از خسران و نابودی به هم جذب داده‌ها و هم ایمان، عمل صالح، تواصی به‌حق و صبر توسعه داده، حاصل محیط بودن انسان و انطباق سازمان با آن را نپذیرفته و نهادینه شدن انسجام درونی را ضمن نهادینه شدن تعاون بر نیکی و تقوا گسترش داده است.

فرایند آفرینش جهان مادی، ماده نخستین و نقطه آغازین آن از جمله موضوعات کیهان‌شناسی است که در قرآن مورد توجه ویژه قرار گرفته است. کیهان‌شناسان نیز فرضیه‌ها و مدل‌هایی را در این زمینه‌ها ارائه داده‌اند که برخی با شواهد بیشتری همراه شده است. نظریه مهبانگ که از آن با عنوان مدل استاندارد یاد می‌شود ادعا می‌کند که جهان مادی از باز شدن انفجار گونه ماده‌ - فضا - زمان از یک نقطه اولیه بوجود آمده است. ذرّه بسیار چگالی، که به صورت آتشگویی وسیع از گازهای بی‌نهایت چگال و سوزان بود و حدود 7/13 میلیارد سال پیش منفجر شد و انبساط آن به شهادت تغییر مکان سرخ، هنوز ادامه دارد. قرآن کریم با کاربرد، دو واژه رتق و فتق، به مرحله‌ای از آفرینش اشاره می‌کند که آسمان‌ها و زمین بسته بودند و خداوند آن را باز کرده است. هماهنگی بین یافته‌های دانش نجوم و آیات قرآن در این موضوع می‌تواند تفسیری بر این موضوع قرآنی باشد و گروهی نیز بر اعجاز نجومی بودن این آیات تاکید دارند.