جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

«عقلانیت پیشرفت» تبیین‌کنندۀ چیستی، چرایی و چگونگی «پیشرفت» است. از آن جهت که جوهرۀ عقلانیت را نظر و عمل انسان و جامعه پدید می‌آورد و نظر و عمل متفرع بر هستی اندیشنده، فعال و خلاق «انسان بما هو انسان» است، برای درک ابعاد «عقلانیت پیشرفت» منطقاً لازم است بنیان‌های وجودی و فطری نظر و عمل انسان، معطوف به پیشرفت بررسی شوند. در نگاه هستی‌شناختی حکمت و معرفت اسلامی، نظر و عمل انسان و به‌تبع انسان، جامعه، حقایقی درهم‌تنیده‌اند؛ درنتیجه تبیین بنیادهای عقلانیت در پیوند وجودی با جوهر عقلانی و فطرت تعالی‌یابندۀ نوع انسان، همراه با درک وجودی و معرفتی، به نحو توأمان رقم خواهد خورد. متناظر با مبادی وجودی و معرفتی، روش پیشرفت شناسایی می‌شود. با درک این معنا، مقالۀ حاضر سعی دارد با بهره‌گیری از روش تحلیل عقلانی موضوعات و مسائل در چارچوب مفهومی و نظری مبانی حکمی و معرفتی اسلامی به تبیین عقلانیت پیشرفت بپردازد. در این راستا به تبیین تقوّم معرفتی و نحوۀ امتدادیابی اجتماعی و تاریخی اندیشۀ پیشرفت، التفات به چیستی فهم منقَّح واقعیت پیشرفت، تبیین لایه‌های معرفت و واقعیت در تناظر با مراتب وجودی انسان و عالَم انسانی، شناسایی چیستی تعالی و چگونگی تحقق نظری و عملی آن و مراتب استکمال عقلی در ابعاد تعالی انفسی (فرهنگی) و آفاقی (تمدنی) جامعۀ انسانی و روند تحقق پیشرفت در پرتو عبودیت، تعالی وجودی و شکوفایی عقلانی انسان پرداخته و تلاش کرده است تصویری از «عقلانیت پیشرفت» از منظر حکمت و معرفت اسلامی ارائه نماید.

مقالۀ حاضر تحقیقی در باب امکان طرح نظری و تحقق عینی مدرنیسم اسلامی ایرانی و چیستی رهیافت صحیح طرح تجدد و نوگرایی اسلامی ایرانی است؛ از این ‌رو پس از واکاوی معنایی ابعاد معرفتی و تکنولوژیک مدرنیسم، بنیادهای فلسفی مدرنیسم را با توجه به وقایع تاریخی و روند تکوّن مدرنیته تشریح نموده است تا ابعاد هویتی مدرنیسم را آشکار ساخته، به مثابه مبنای تحلیل در قِبال پرسش مطرح‌شده، به کارگیرد. در ادامه با اتخاذ روش زمینه‌کاوی تاریخی- اجتماعی، روند تاریخی‌ شکل‌گیری جریان‌های فکری در ایران در مواجهه با مدرنیسم، به‌خصوص آرا و جریان‌های پس از انقلاب اسلامی را بررسی نموده است تا فضای کلی گرایش‏های نظری و عملی‌ای که به تاروپود اندیشه‌ورزیِ دوران معاصر شکل داده‌است، در قالب مدل ارائه‌شده ترسیم شود. سپس بر مبنای تحلیل ناشی از انباشت آرا و نقادی‌ها به ارزیابی گرایش‏های موجود پرداخته و درنهایت به این جمع‌بندی رسیده است که طرح مدرنیسم اسلامی ایرانی، طرحی خودمتناقض بوده و به منظور نیل به پیشرفت و توسعۀ تعالی‌بخش، همراه با حفظ استقلال و هویت اسلامی ایرانی لازم است، پس از نقادی جریان‌های مختلف تجددخواهی و منتقدان آن، رهیافتی مبنا قرار گیرد که بر اساس مبادی، مبانی و روش معرفت اسلامی و با توجه به میراث تاریخی، فرهنگی و اجتماعی ایران اسلامی تقوّم یافته است.

مقالۀ حاضر در نظر دارد از خلال تحلیل شاکلۀ مفهومی ارزشی نامۀ امیرالمؤمنین علی (علیه‌السلام) به مالک اشتر نخعی، موسوم به عهدنامۀ مالک اشتر، مفاهیم پایه، اصول، شاکله و ساختار اخلاق زمامداری و حکمرانی را از منظر معارف اسلامی استخراج و ارائه نماید. از این‌رو، با استفاده از روش تحلیل محتوا، نخست، گزاره‌های اخلاقی پایه را در آن تشخیص داده و سپس اقدام به مفهوم‌گیری از آن‌ها نموده است. با این کار مفاهیم ارزشی سازندۀ بدنۀ منظومۀ اخلاق زمامداری و حکمرانی مشخص می‌شوند. در گام بعد، سعی نموده به طبقه‌بندی موجود میان آن مفاهیم با توجه به ابعاد هستی‌شناختی حیات انسان و جامعه از منظر معارف اسلامی بپردازد؛ و در مرحلۀ بعد، شاکله و ساختار ارزشی اخلاق زمامداری و پیوندهای نظریِ ابعاد مختلف آن را مورد توجه قرار داده است. در ادامه، مؤلفه‌ها و اصول بنیادین اخلاقیِ دخیل در منطق تعاملات اجتماعی را از منظر عهدنامۀ یادشده استخراج کرده است. با این کار اولویت‌های ارزشی در تعاملات دولت اسلامی و مردم مشخص‌شده‌اند. در خاتمه نیز به برخی از مهم‌ترین مبانی منطق تعاملات اجتماعی در حوزۀ اخلاق زمامداری و حکمرانی در عرصۀ سیاست و اخلاق توسعه اشاره نموده است.

مقالۀ حاضر سعی دارد با استفاده از ظرفیت معنایی مفهوم وانهادگی یا واگذاشتگی که برخی فیلسوفان اگزیستانس به کار برده‎اند و با اتخاذ رویکردی تبار‌شناختی به بررسی روند تحول و تکوّن نظام معرفتی و علمی، نظام ارزشی و اخلاقی و موقف معنایی- ‌وجودی انسان معاصر و در امتداد آن فرهنگ و تمدن معاصر غرب بپردازد. این بررسی درنهایت در خدمت تحلیل آسیب‌شناختی و تشریح وضعیت معنایی- وجودی انسان معاصر در مواجهه با رخداد همه‌گیری جهانی ویروس کرونا به کار آمده است. بر اساس تحلیل تبار‌شناختی مورد دلالت این مقاله، وانهادگی به مثابه تقرّر خودبنیاد انسان در عصر جدید و دورۀ معاصر بر پایۀ عقلانیت ابزاری و وضعیتی که او خود آن را برگزیده و تعیّن معرفتی، ارزشی، معنایی و فرهنگی بخشیده، باعث شده است نظام معرفتی و علمی، نظام ارزشی و اخلاقی و وضعیت معنایی- وجودی انسان معاصر و در نهایت صورت‎بندی‌های فرهنگی و تمدنی دورۀ معاصر، از بنیادهای دینی، ایمانی و عقلانی اعم از عقلانیت قیاسی، استعلایی و تاریخی به سوی بنیادهای متأثر از عقلانیت ابزاری و عاطفه‌گرایی سوق یابند. عقلانیت ابزاری بر اساس رهیافتی فایده‌گرایانه و با تکیه بر توافق جمعی، نظر و عمل انسان معاصر را به سوی اهداف عینی، مادی و کالایی جهت داده است. صورت‎بندی بنیادین فرهنگی و تمدنی دوران معاصر یعنی نظام لیبرال سرمایه‌داری نیز در همین راستا بوده و به گستره و عمق وانهادگی افزوده است. این روند باعث شده است انسان معاصر در نسبت با بلایای جهانی‌ای چونان کرونا بیش از پیش در معرض نیست‌انگاری، خشونت و تنهایی باشد.

توسعه در وجه انضمامیِ خود، تابعِ بسط و تعالیِ نظر و عمل به نحو توأمان است. به همین وزان، توسعه در واقعیت اجتماعی، نسبتی متقابل با توسعۀ نظام دانش و علوم دارد. اینکه سنخ دانش و علوم چگونه و بر مبنای چه الگوی ساختاری و ارزشی‌ای بسط یابد، متأثر از مبانی معرفتی حاکم بر نگرش فردی و جمعی پدیدآورندگان علوم و نیز تجارب ایشان است. این، بدان معناست که نحوۀ توسعۀ دانش و علوم، گرانبار از پیش‌فرض‌هایی است که خواه ناخواه با پذیرش یک الگوی ساختاری، تسری و امتداد می‌یابند؛ ازاین‌رو هر دستگاه معرفتی بایسته است مبتنی بر مبانیِ خود، الگوی توسعۀ منظومۀ دانش و علوم را شناسایی نموده، رهیافتی روش‌شناختی نسبت به توسعۀ دانش و علوم‌ داشته باشد. مقالۀ حاضر از منظر این ضرورت، با استفاده از مبانی حکمت متعالیه، به تأمل در الگوی ساختاریِ توسعۀ نظام دانش و علوم بر مبنای دلالت‌های آیات قرآن کریم پرداخته است. هدف این مقاله، ترسیم یک الگوی عام طبقه‌بندی دانش نیست، بلکه آن است که بتواند با شناساییِ مبادی معرفت، در نظام روابط انسان از منظر دلالت آیات قرآن کریم، نحوۀ بسط دانش و علوم را شناسایی و تبیین نماید.

توسعه و پیشرفت در واقعیت انضمامی‌اش وابسته به توسعۀ نظر و عمل انسان است و توسعۀ نظر و عمل انسان بر بنیاد قوا، ساحات وجودی، حرکت، ادراک و فعلِ انسان پدید می‌آید؛ ازاین‌رو فرایند حرکت وجودی و جوهری انسان در ساحت فردی و اجتماعی، مقوِّم توسعه و پیشرفت جامعۀ انسانی است. از منظر رهیافت و مبانی انسان‌ـ‌ هستی‌شناختی حکمت متعالیه، انسان دارای مراتب وجودیِ عقلی، نفسانی و طبیعی است. این مراتب در هر دو بُعد حیات فردی و اجتماعی انسان، مقوم توسعۀ وجودی انسان و جامعه هستند. در این مقاله با توجه به مراتب قوای وجودیِ انسان و نحوۀ گسترش آنها در ابعاد فردی و اجتماعی، سه لایۀ طولی و متوالیِ توسعۀ عقلی‌ و نظری، توسعۀ اخلاقی و عملی و توسعۀ مدنی و نهادی شناسایی شدند. ویژگی مهم این دیدگاه در مقایسه با رهیافت‌ها و دیدگاه‌های مدرن و معاصر در تاریخ فلسفۀ غرب آن است که می‌تواند تبیینی یکپارچه، جامع، فرایندی و مترتب از مراتب واقعی، ارزشی، نهادی، فردی و اجتماعی حیات انسان ارائه دهد؛ به گونه‌ای که دچار چالش در تبیین پیوند میان واقعیت و ارزش و فرد و جامعه نشود.