جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

آگاهی از تحولات مفهومی و ساختاری علوم مختلف و بررسی چارچوب و انگاره‎های آن در بستر تاریخی خود، ابزاری کارآمد برای ارزیابی داده‎ها و روش‎های آن حوزه علمی است. در زمینه روایات سبب نزول، مطالعات فراوانی انجام شده است؛ اما تا کنون نقش تحولات مفهومی و ساختاری بحث اسباب نزول در دوره‎های مختلف تاریخی به عنوان یکی از ابزارهای مهم در تبیین رویکردهای مختلف در ارزیابی روایات سبب نزول، مورد توجه نبوده است. این مقاله با روشی توصیفی ـ تحلیلی به دنبال بررسی و نقد این تحولات و تأثیر آن بر ارزیابی این روایات است. به همین منظور تحولات مفهومی و ساختاری اسباب نزول در دوره‎های مختلف از حیات پیامبر (ص)، صحابه و تابعان تا ثبت و ضبط روایات و تدوین چارچوب‎های نظری با رویکردی نو بررسی شده است. در ادامه، تحولات انگاره سبب نزول و ارتباط آن با اصطلاحاتی چون شأن نزول، فضای نزول و جوّ نزول، در کنار بحث از جواز یا عدم جواز بازسازی اسباب نزول، به عنوان مکملی برای تبیین تأثیر نگاه تاریخی بر فهم گونه‎های مواجهه و ارزیابی روایات سبب نزول، ارائه شده است. از نتایج این مقاله تعیین تأثیر هر یک از مباحث پیش‎گفته بر فرایند ارزیابی روایات سبب نزول و تشخیص جعل و تحریف در این زمینه است.

ارزیابی یا نقد روایات سبب نزول، همواره یکی از محورهای مهم پژوهش در تفسیر و علوم قرآنی بوده است. سیری در آثار این حوزه نشان می‌دهد که قرآن‌پژوهان در این زمینه، افزون بر ارزیابی‌های سندی و متنی، از گونه‌هایی دیگر نیز بهره برده‌اند. گونه‌هایی چون ارزیابی بدون تصریح به روش، ارزیابی با قواعد کلی و صوری چون «الفاظ حاکی از روایات سبب نزول»، «تعدد سبب، تکرّر نزول و تأخر حکم و نزول از هم» و «اعتبار عموم لفظ در برابر خصوص سبب» که بازگشت آن‌ها نیز به ارزیابی‌های سندی و متنی است. در این جستار با استفاده از روش توصیفی‌تحلیلی، افزون بر بیان دیدگا‌ه‌های مختلف، کارایی هریک از گونه‌های فوق مورد بررسی قرار گرفته و کاستی‌های آن‌ها برشمرده شده است. در پایان با توجه به کاستی‌های مذکور از یک سو و ظرفیت‌های بالقوۀ ارزیابی متن روایات سبب نزول از سوی دیگر، این روش از حیث نظری به‌عنوان کارآمدترین روش در میان روش‌ها و گونه‌های مرسوم معرفی شده است.