جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

معرفت به پدیده‌ها و شناخت آن‌ها بر اصول و مبنایی استوار است ‌که از نوع نگرش انسان به جهان هستی و انسان نشأت می‌گیرد. آموزه مهدویت به عنوان مسئله و موضوعی که لازم است مورد شناخت قرار ‌گیرد؛ از روش‌های مختلف قابل شناخت است. فرضیه این پژوهش آن است‌که در اندیشه آیت الله صافی گلپایگانی، مهدویت و انتظار از روش‌ها و فنون مختلف فطری، عقلی و نقلی قابل شناخت است. این پژوهش، با رویکرد کیفی و روش توصیفی _ تحلیلی، روش‌ عقلی و نقلی مهدویت را با تأکید بر اندیشه آیت‌الله صافی گلپایگانی مورد بررسی قرار داده؛ و به این سوال اصلی که مهم‌ترین روش‌های عقلی و نقلی اثبات آموزه مهدویت از دیدگاه آیت‌الله صافی گلپایگانی کدام است؛ پاسخ داده است. تبیین چگونگی شناخت مهدویت به روش عقل و نقل از منظر آیت‌الله صافی گلپایگانی، مانند ظهور منجی موعود و هدف‌مندی تاریخ، محال بودن غلبه همیشگی یا اکثری ظلم و ستم و باور به مهدویت مصداقی از مصادیق ایمان به غیب؛ از مهم‌ترین دستاوردها و یافته‌های این مقاله است.

در مجامع روایی امامیه، روایاتی وجود دارد که هرگونه قیام و نهضت و جنبش قبل از قیام و ظهور حضرت مهدی؟ع؟ را ممنوع دانسته و پرچم برافراشته شده را مظهر طاغوت و حکومت برآمده از آن را غیرمشروع می‌دانند. وجود چنین روایاتی موجب شده تا عده‌ای با تمسک به این روایات، هرگونه قیام و نهضت را قبل از ظهور ممنوع و به تبع آن هرگونه آمادگی برای ظهور و نیروسازی برای آن را منتفی بدانند. بنابراین مسئله تحقیق حاضر این است ‌که براساس این روایات هرگونه نیروسازی و تربیت نیرو برای ظهور را باید منتفی دانست. بر این اساس سؤالی که این مقاله در صدد است بدان پاسخ گوید؛ این است ‌که: آیا می‌توان با استفاده از این روایات که هرگونه قیام قبل از قیام و ظهور حضرت مهدی؟ع؟ را نفی کرده‌اند؛ تربیت نیرو و نیروسازی برای ظهور را منتفی دانست؟ برای پاسخ به این پرسش ابتدا روایاتی که هرگونه قیام و انقلاب قبل از قیام قائم؟عج؟ را نهی کرده‌اند؛ جمع‌آوری و در سه گروه کلی دسته‌بندی شده‌اند و با روش توصیفی و تحلیل مضمون و محتوای روایات با تأکید بر آموزه‌های علم رجال و درایه الحدیث، با استفاده از منابع و متون موجود، مورد نقد و بررسی قرار داه شده است. از جمله نتایج و یافته‌های پژوهش حاضر این است ‌که از طرفی بیشتر این روایات از نظر سند دارای اشکال بوده و به اصطلاح ضعف سندی دارند؛ و از طرف دیگر از نظر دلالت به‌گونه‌ای هستند که یا به دوره‌ای خاص اشاره دارند و ناظر به شرایط تاریخی ویژه‌اند و یا ناظر به شخصیت قیام کننده‌اند که با انگیزه‌های شخصی برای رسیدن به مطامع خودش پرچم مبارزه را بلند نموده است. علاوه برآن، این دسته از روایات با دستورات کلی دین اسلام در تشویق به مبارزه با ظلم و ستم و جهاد در راه خدا و دستور به امر به معروف و نهی از منکر و... تعارض دارند؛ از این جهت هرگز نمی‌توان از این روایات، نهی از قیام و نهضت قبل از قیام حضرت مهدی؟ع؟ را به‌طور کلی و به‌نحو مطلق نتیجه گرفت و آن ‌را محکوم نمود؛ و در نتیجه با تمسک به این روایات نمی‌توان نیروسازی و تربیت نیرو برای مبارزه با ظلم و ستم را ممنوع دانست. در واقع تبیین عدم دلالت این روایات بر نهی از نیروسازی در عصر غیبت، از نوآوری‌های این تحقیق به‌شمار می‌رود.

خانواده نهادی است فطری و الهی؛ زیرا که با فطرت و سرشت آدمی از نظر اشتیاق و احتیاج مطابقت دارد دارای منزلت و شأن حساسی است ‌که در تاریخ و فرهنگ و تمدن‏ انسانی و در پرورش و شکوفایی استعدادهای مادی و معنوی فرزندان نقش مهمی دارد؛ از آن‌جا که پایه‌های تربیتی فرد در خانه نهاده شده است؛ و اساس صحت اخلاقی فرد را درخانواده بنیان‌گذاری می‌شود و ارزش‌های اخلاقی فرزند را نهادینه می‌سازد، باور به مهدویت و به تبع آن فرهنگ انتظار از امتیازاتی برخوردار است ‌که می‌تواند در تحکیم بنیان‌های خانواده تأثیرگذار و آرامش آن مؤثر باشد. برخی از مهم‌ترین این ویژگی‌ها عبارتند از: تربیت فرزندان بر محور امید به آینده درخشان و انتظار ظهور امام زمان؟ع؟، باور و یقین به وجود حجت خدا در زمین و عرضه اعمال مردم بر وی و... این آموزه‌ها قادر است در تحکیم و تعالی روحی و معنوی فرزندان دارای نقش و در لایه‌های مختلف باوری و ارزشی و هنجاری رفتاری، تأثیرگذار باشد. نوشتار پیش‌ رو به شیوه کتابخانه‌ای و با روش توصیفی _ تحلیلی، به تبیین «کارکردهای فرهنگ انتظار درتربیت دینی فرزندان» می‌پردازد از مهم‌ترین یافته‌ها و نوآوری‌های این تحقیق تبیین کارکردهای فرهنگ انتظار در سه ساحت باورها و ارزش‌ها و هنجارهای رفتاری است. در بعد باورها با تأکید بر تقویت ایمان و تحکیم شناخت امامت، و در بعد ارزش‌ها تأکید بر ویژگی‌های اخلاقی منتظران‌ و در نهایت می‌توان گفت اتصال قلب و دل فرزند به حضرت مهدی؟عج؟ می‌تواند او را از بداخلاقی و ناهنجاری رفتاری دور نماید.

اهمیت و جایگاه انتظار موجب شده تا در روایات از آن به برترین اعمال امت، بافضیلت‌ترین و بهترین عبادات و برترین جهاد امت، یاد شود. همراهی انتظار با لفظ «فرج» در این روایات بیانگر آن است‌که در انتظار و چشم به راه بودن به فرج و گشایش، نگاه جامعه و سمت و سوی آن به تحول و دگرگونی مثبت با ایجاد بینش‌ها و نگرش‌های صحیح است‌که سعادت و فرج و گشایش را برای مردم در پی خواهد داشت؛ و موجب آمادگی جامعه در زوایا و حوزه‌های مختلف اعتقادی و فکری، اخلاقی و تربیتی، و فرهنگی و اجتماعی، و سیاسی می‌شود. «طرح کلی» بیانگر پایه‌ها و بنیان‌ها و زیرساخت‌هایی است‌که چیزی بر آن استوار باشد و بدان تکیه داشته باشد و به‌واسطه تنوع موضوعاتش متنوع خواهد بود. مانند طرح فطری، طرح عقلی، طرح نقلی و... بررسی طرح کلی مهدویت و انتظار در منظومه فکری اندیشمندان اسلامی موجب می‌شود تا با الهام از آن افکار، جامعه منتظِر خود را برای ایجاد و تحقق جامعه موعود و آرمانی اسلامی که در اندیشه اسلامی از آن به حکومت جهانی امام مهدی7 یاد می‌شود؛ آماده نماید. در نتیجه با شناخت آثار و ابعاد مختلف باور به مهدویت می‌توان در سیاست‌گذاری و برنامه‌ریزی برای آینده جامعه اسلامی به منظور احیای تمدن اسلامی از آن کمک گرفت. در نوشته پیش‌رو «طرح کلی فطری و عقلی انتظار در منظومه فکری حضرت آیت‌الله العظمی خامنه‌ای(مدظله)» مورد بررسی قرار گرفته و به این سؤال که «مهم‌ترین طرح کلی فطری و عقلی انتظار از منظر حضرت آیت‌الله العظمی خامنه‌ای(مدظله) کدامند؟ پاسخ داده شده است. برای تبیین پاسخ این پرسش به آثار مکتوب و منقول معظم‌له مراجعه گردیده و از روش توصیفی و تحلیلی بهره گرفته شده است. از مهم‌ترین نوآوری‌های این تحقیق، استخراج طرح کلی فطری و عقلی انتظار براساس منظومه فکری حضرت آیت‌الله العظمی خامنه‌ای(مدظله) است.

اهمیت و جایگاه انتظار موجب شده تا در روایات از آن به برترین اعمال امت، بافضیلت‌ترین و بهترین عبادات و برترین جهاد امت، یاد شود. بر این اساس انتظار دارای آثار فردی و اجتماعی مختلفی است‌که در حوزه‌های مختلف دارای تاثیر است. با شناخت آثار و ابعاد مختلف انتظار و وظایف منتظران می‌توان در سیاست‌گذاری و برنامه‌ریزی برای آینده جامعه اسلامی به منظور احیای تمدن اسلامی از آن کمک گرفت. از این‌رو در نوشته پیش‌رو به این سوال پاسخ داده می‌شود که«از منظر مقام معظم رهبری(مدظله العالی) انتظار چه آثاری دارد و منتظران دارای چه وظایفی‌اند؟ به این پرسش از این منظر تاکنون پاسخ داده نشده است. برای تبیین پاسخ به آثار مکتوب و منقول معظم له مراجعه گردیده و از روش توصیفی و تحلیلی بهره گرفته شده است. از مهم‌ترین نوآوری‌های این تحقیق، تبیین و تبویب آثار انتظار و وظایف منتظران براساس منظومه فکری حضرت آیت‌الله خامنه‌ای(مدظله العالی) است.

تقویت دو حوزه «دفاعی» و «امنیتی» از عناصر مهم برای توانمندی کشورها محسوب می‌شوند. عوامل گوناگونی در تداوم و پایداری امنیت و تقویت روحیه دفاعی در مردم نقش دارند. تثبیت باورها و آموزه‌های دین، از عناصر مهم استحکام روحیه دفاعی در مردم و به تبع آن، در تثبیت امنیت نقش مهمی دارند. در این زمینه «اندیشه مهدویت»، به عنوان یکی از آموزه‌های اساسی دین اسلام در امنیت افزایی و دفاع از نظام اسلامی، دارای کارکرد است. کارکرد اجتماعی باور به مهدویت در حوزه دفاع و امنیت را می‌توان در حوزه‌هایی چون نظم اجتماعی، انسجام و همبستگی اجتماعی، استحکام روابط اجتماعی، تقویت قدرت اجتماعی، مورد بازشناسی و تحلیل قرار داد. بدین جهت از مهم‌ترین یافته‌های این تحقیق، نشان دادن ظرفیت اندیشه مهدویت در حوزه دفاع و امنیت، از طریق «تبیین کارکرد اجتماعی» آن در ساحت نظم و انسجام و استحکام روابط و قدرت اجتماعی است. از برجسته‌ترین راهکارهای این اندیشه در این حوزه‌‌ها عبارت است از: استحکام باورهای دینی، به‌خصوص آموزه امامت، تولید و باز خوانی ارزش‌های اخلاقی مشترک، ایجاد ارتباط و پیوند عاطفی در مردم، ایجاد اتحاد و هویت واحد بین اقوام و خرده فرهنگ‌ها، و ایجاد اعتماد عمومی که از تقویت ارزش‌ها و پایبندی به قواعد اخلاقی ناشی می‌شود.

«شخصیت‌شناسی مدعیان» حوزه‌ جدیدی است که به شاخصه‌های رفتاری، عوامل و بسترهای پیدایشی آنها و رویکردهای اجتماعی مدعیان می‌پردازد. «شخصیت» بیانگر آن دسته از ویژگی‌های افراد است که شامل الگوهای ثابت فکری، عاطفی و رفتاری آنهاست. شناخت ویژگی‌های شخصیتی «مدعیان» و زمینه‌های بروز ادعای‌شان، اهمیت بسیاری دارد، چراکه این امور بنیادین، شخصیت‌شان را تحت‌الشعاع قرار می‌دهد و آنها را وادار می‌کند شخصیت واقعی‌شان را فراموش کرده و برای خودشان شخصیتی دروغی بسازند. البته گاهی ادعای شخص مدعی، در روان و روحیات و گاهی هم در شخصیت منحرفش ریشه دارد، و گاهی هم معجونی از هردوست. گفتنی است، شناسایی ریشه‌های فکری و عملی، درمان و مقابله با این پدیده شوم را آسان خواهد کرد.

در تبیین کارکردی اندیشه مهدویت، می‌توان به کارکردهای آن در تغییرو اصلاح رفتارهای فردی و اجتماعی اشاره نمود و آن را یکی از کارکردهای مهم آن برشمرد. زیر اندیشه مهدویت مبتنی برمبانی کلامی متقنی است که بر اساس آن مبانی می‌تواند ارزش هایی را به وجود آورد و به تبع آن، هنجارها، رفتارها و کنش هایی را ایجاد کند که دراصلاح و تغییر رفتارهای فردی و اجتماعی تاثیرگذار باشند و متناسب با آن رفتارهای مناسب فردی و اجتماعی را شکل دهند. کنش‌ها و رفتارها یکی از لایه‌های مهم و تاثیرگذار فرهنگ به‌حساب می‌آیند. در حقیقت کنش‌ها و رفتارهای هنجاری، برآمده از بینش‌ها و آرزش‌ها و بازتاب آن‌ها هستند. اندیشه مهدویت درسه سطح در تغییر رفتارهای فردی و اجتماعی کاربرد دارد: الف) در سطح برون دینی با تاکید برمنجی‌باوری؛ با این رویکرد برای شکل‌گیری و تغییرو اصلاح رفتار فردی و اجتماعی، باوربه منجی موعود پیشنهاد می‌شود و دراین زمینه از راهکارهایی چون: تکیه بر باور مشترک بین آلادیانی؛ هویت و ارزش‌ها و هنجارهای مشترک بین پیروان ادیان و مذاهب، برخوردار است؛ ب) در سطح درون دینی با تاکید برایده مشترک مذاهب اسلامی در باور به مهدویت؛با این نگاه برای تغییر و اصلاح رفتار فردی و اجتماعی،عنصر انتظار از اهمیت بسیاری برخوردار است.در این باره راهکارهایی چون؛رفتار مبتنی برامید؛تعهد و مسئولیت؛ایمان و تقوا و اصلاح و تغییر رفتار بر محور صبر و پایداری پیشنهاد می شود؛ج)در سطح درون مذهبی با تاکید بر اندیشه ولایت و امامت؛با این رویکرد برای تغییر و اصلاح رفتار فردی و اجتماعی،باور و یقین به وجود حجت خدا در زمین مدنظر است و در این زمینه از راهکارهایی چون؛تغییر و اصلاح رفتارهای فردی و اجتماعی مبتنی بر باور به آموزه امامت،مبتنی بر محور نظارت امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف بر زندگی،شکل گیری رفتارهای فردی واجتماعی برمحور ویژگی های زمینه سازان ظهور و...را در بردارد.

---

یکی از مباحث مهم و پر اهمیت فرهنگ مهدویت در عصرغیبت انتظارفرج است. انتظار امری است آمیخته ی با جان آدمی وتوأم با امید و حرکت به سوی آینده است. ازاین مفهوم برداشت های متفاوتی شده است، در برداشت منفی یاویرانگرآن، انتظار یعنی اینکه انسان دست روی دست بگذارد تا خود امام زمان(عج)بیاید و همه ی امور را اصلاح کند، در این حالت از انتظار، شخص منتظر در برابر ظلم ها وستم ها و یا حرکت های رو به رشدو موفقیت آمیز به سوی آینده، راه انزوا را در پیش گرفته وهرگونه حرکت وایجاد تحول در راستای زندگی بهتر ورفع تبعیض وبی عدالتی ها را ناهمگون با مسئله ی انتظار می داند. در برداشت دیگر انتظار مفهومی پویا وسازنده وتلاشی هدفمند است، در این حالتشخص منتظر با هر گونه انزواو گوشه گیری مخالف است و درحد توان خود به مبارزه ی با ظلم ها وبی عدالتی ها می پردازد و بستر های فکری و فرهنگی-اجتماعی را برای ظهور امام زمان(عج) و گسترش عدالت مهدوی آماده می کند. تحقیق حاضر با عنوان «آثار وپیامدهای انتظاردر زندگی شیعیان با رویکرد حدیثی» در صدد بیان مفهوم واقعی انتظاربا تکیه بر احادیث معصومین(ع) می باشد، انگیزه وهدف ما در بیان اثرات وکارکردهای انتظار، تنبه وبیدارسازی منتظران به دست آورد های باور خویش ومبارزه با قرائت های انحرافی بوده، که خواسته یا نا خواسته این باور پویا ونقش آفرین را عملا از خاصیت انداخته، وگاه به ابزاری در دست نااهلان تبدیل کرده اند.