جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

چکیده: کتاب­های ردیه و دفاعیۀ تصوف در زمرۀ متون عرفانی هستند که به نقد تصوف می­پردازند. دو اثر اصول فصول­التوضیح و مناظرۀ تمثیلی پند اهل دانش و هوش از زبان گربه و موش که مبنای این پژوهش قرار گرفته است، جامع جدال علما و متصوفه در رد یا پذیرش نگرۀ صوفیانه در دوران حکومت صفوی است. از طریق تحلیل گفتمان انتقادیِ این آثار موضع فقها در برابر صوفیان و همچنین مواضع دفاعیه­نویسان در جانبداری از صوفیه روشن می­شود. بر این اساس برخی علما و فقها با تأثیرپذیری از ایدئولوژی- گفتمانی مسلط در دورۀ صفوی، به صورت واضح و آشکار و با زبانی الزام­آور تصوف را به بوتۀ نقد کشیده و بعضی با همان وضوح از آن جانبداری کرده­اند. در کنار این دیدگاه برخی نیز در بازی موش و گربه با زبانی اقناعی، قضاوت را بر عهدۀ خواننده گزارده­اند.

تمهیدات مهم‌ترین اثر عین القضات همدانی، عارف آزاداندیش عصر سلجوقی و یکی از معروف‌ترین آثار عرفان اسلامی است که در تحقیق حاضر با رویکرد «تحلیل گفتمان انتقادی» نورمن فرکلاف بررسی شده است. هدف تحقیق پاسخ به این پرسش‌ها بوده است که نظم گفتمانی ایران عصر سلجوقی در «تمهیدات» چگونه بازتولید شده است؟ کردارهای گفتمانی تمهیدات بازتاب کدام‌یک از کردارهای اجتماعی است؟ و راهکار عین القضات برای برون‌رفت از گفتمان سلطه و تعصب روزگار سلجوقی چیست؟ نتایج نشان می‌دهد که نظم اجتماعی عصر سلجوقی که مبتنی بر سلطه حاکمان سیاسی بر مردم، علمای دینی بر پیروان و مشایخ صوفیه بر مریدان و بیانگر انواع طبقه‌بندی اجتماعی است، در تمهیدات با بهره‌گیری از «نام دهی» مشارکان بازتاب یافته است. عین القضات با استفاده از دو ژانر از پیش موجود «تفسیر قرآن» و «وعظ» که دو کنش فرهنگی و اجتماعی جداگانه به شمار می‌رفتند، ضمن القای باورهای خویش به مخاطبان، در تقابل با گفتمان‌های موجود، پادگفتمان ایجاد کرده و حتی از جایگاه منتقد اجتماعی و ایده پرداز، برای برون‌رفت از گفتمان سلطه، خشونت و مذهب گرایی متعصبانه روزگار خویش، ایده جدید معرفت و «عشق» را طرح کرده است. کاربرد جمله‌های خبری، الگوهای ویژه امری و پرسشی تمهیدات نشان می‌دهد که در این تقابل گفتمانی، جایگاه عین القضات از موضع اقتدار است؛ اقتدار معرفتی در برابر اقتدار سلطه و اقتدار عشق در برابر اقتدار تعصب و خشونت. این ویژگی‌ها تمهیدات را از جایگاه تعلیمی و تفسیری فراتر می‌برد و حتی برای آن رسالت اجتماعی نیز قائل است.

شرح بیتی از مثنوی معنوی که در آن به وحدت قوا یا یکسانی ادراکات نفسانی اشاره شد موضوع این پژوهش است که ضمن بحث مفصلی در باب اینکه چگونه و در چه مرحله ای از معرفت این ادراکات - شنیدن، گفتن و دیدن - یکی می شوند و اینکه ماهیت روح چیست و چگونه و در چه مرحله ای از تجرد همه اندام های آدمی یکسان عمل می کنند، بیت مورد نظر را از سه دیدگاه ادبی، فلسفی و عرفانی مورد بررسی قرار می‌دهد. از میان این سه دیدگاه، دیدگاه عرفانی بیش تر مطمح نظر است. نیز برای تفسیر و تبیین هر چه بیشتر این موضوع شواهدی از تجارب مربوط به وحدت قوا از ابن فارض مصری، میرداماد، فلوطین و نیز شواهدی از آربری ذکر شده و در پایان این جستار ادبیاتی از مثنوی و دیوان شمس تبریزی که در آنها به تلویح یا به تصریح به این موضوع اشاره شده، برای تأکید بیشتر یادآوری شده است.

آفرینش، مقوله­ مهمی در جهان‌بینی‌های گوناگون ازجمله دیدگاه‌های مرتبط با عرفان و تصوف است. این اهمیت، موجب به‌ کارگیری انواع هنر و آرایش زبانی، در تبیین و تفهیم آفرینش در آثار عرفانی و تعلیمی شده است. سرچشمه­ بسیاری از تصاویر به کار رفته در آثار صوفیه را می­توان در قرآن جست­ وجو کرد. نسفی از مفسران قرآن است. وی با توسل به آیات قرآن، موضوعات عرفانی، بخصوص آفرینش جهان و انسان را در نوشته­ هایش، به شکلی روشن­ و ملموس بیان می­ کند. در این مقاله، استعاره­ های آفرینش در زُبده­ الحقایق نسفی در چارچوب نظریه­ی استعاره مفهومی، با روش تحلیلی- توصیفی بررسی شده است. نتایج حاصل از پژوهش نشان می­ دهد که بسیاری از استعاره­ های مفهومی آفرینش، در این اثر، ریشه در آیات قرآنی دارند و نسفی با شیوه­ خاص خود در تأویل و تفسیر آیات، از آن‌ها بهره جسته و برای توضیح آفرینش تعبیرات مختلفی به‌کار گرفته­ است. این استعاره­ ها در قالب مفاهیمی چون نور، روح، سفر، گیاه، درخت، مرکّب بازتاب یافته و همگی مفهوم حرکت را در خود دارند و با هدف تشریح آفرینش به عنوان یک حرکت هدفدار به‌کار رفته­ اند که در ذیل کلان استعاره­ «آفرینش، سفر است» می­ گنجند.

مطالعات زبان‌شناسیِ شناختی می‌‌گوید بشر بدون استعارة مفهومی توانایی اندیشیدن ندارد. به کمکِ استعارة مفهومی، می‌توان با افکار اهل زبان بیشترآشنا شد. باتوجه‌به شیوة تفکر بشر، انسان برای بیان امور معنوی و انتزاعی، به مصداق‌های مادی نیازمندست. ادبیات فارسی که دوره‌ای گزارشگر حالات عرفانی بوده، برای مفهومی‌کردنِ بسیاری از این حالات، از حوزه‌های مادی استفاده‌کرده است. یکی از این امورِ معنوی «فنا» است که با حوزۀ عینیِ«جنگ» مفهوم‌سازی شده است. عرفان در ادب فارسی بسیار به حوزۀ جنگ تشبیه شده­ است؛ می‌توان گفت طرحِ جنگ و خونریزی در ژانر حماسی، به‌نوعی در ژانر عرفانی انعکاس یافته‌ و در شعر فارسی به ویژه در دورة اسلامی به یک سنت ادبی تبدیل شده و مضامینِ عرفانی ماندگاریِ را نمایان کرد؛ به‌گونه‌ای‌که با درک استعارة مفهومیِ «عشق، جنگ است»، فهم برخی مفاهیم ماورایی درعرفان، از طریق زیراستعاره‌هایی مانند «عرفان، جنگ است»، آسان‌تر خواهد بود. هدف این پژوهش پاسخ به این سؤالاتست که استعارة نامبرده، چگونه در غزلیات مولانا شکل‌گرفته ‌و نیز این مفهوم‌سازی تا چه اندازه تحت‌تاثیر سازوکار شناختی قرآن بوده است. این پژوهش با روش توصیفی -تحلیلی پس از اﺳﺘﺨﺮاج ﺧﺮده اﺳﺘﻌﺎره­ﻫﺎی ﻣﻔﻬﻮمی در غزلیات شمس و تطبیق یافته‌ها با آیات و تحلیل محتوی، با رویکرد «نظریۀ معاصر استعاره» به سؤالات بالا پاسخ می‌دهد. طبق ﺗﺤﻠﻴﻞ استعارۀ «عشق، جنگ است» نشان داده که این استعاره مؤید این زیر‌استعاره است: «عشق، فنا (وصل) است». شواهد شعری در این پژوهش از صد و ده ‌غزل از دیوان شمس و سوره‌های مدنی است. نتایج حاکی از آن است که با حذف این استعاره از شعر فارسی (به‌ویژه در سبک عراقی)، متون عرفانی، بسیار بی‌مایه خواهد شد.

زبان دین کانون شکل‌گیری بسیاری از استعاره‌ها و راهیابی آن به ادبیات است. ادبیات به‌ویژه ادبیات عرفانی، از مفاهیم دین و مفهوم‌سازی های قرآنی تأثیر پذیرفته است. این مقاله باتوجه‌به استعاره‌های مفهومی، مفهوم‌سازی عشق را در شعر مولانا و تأثیر آن را از قرآن بررسی می‌کند. استعارة مفهومی یکی ازمهم‌ترین مباحث زبان‌شناسی شناختی است. با نظریة استعارة مفهومی می‌توان جنبه‌های بینامتنیت شعر مولانا با قرآن را از زاویه‌ای شناختی بررسی کرد. هدف این پژوهش، بررسی میزان تأثیرپذیری مولانا از قرآن در مفهوم‌سازی عشق است که با تطبیق مفهوم انتزاعی عشق در غزلیات شمس و قرآن به شیوة تحلیلی ـ توصیفی به انجام می‌رسد. به همین سبب همة استعاره‌های عشق در سی غزل از غزلیات شمس و نیز بسیاری از آیات قرآنی با مفهوم محبت استخراج شد تا به این پرسش پاسخ داده شود که مولانا در غزلیات از چه استعاره‌هایی برای مفهوم‌سازی عشق استفاده کرده و تا چه حد از استعاره‌های قرآنی بهره برده است. نتیجة بررسی نشان می‌دهد که در هر دو اثر، استعارة کلان «خداوند معشوق است» وجود دارد. در گفتمان ادبی ـ شعریِ شمس، چهار استعارة «عشق کلید است»، «عشق سفر است»، «عشق گیاه است» و «عشق سلطنت است» شناخته شد. حوزه‌های مبدأ نامبرده و نوع نگاشت‌ها بیانگر تأثیر عمیق قرآن بر زبان غزلیات شمس است.

پژوهش حاضر به بررسیروابط موروثی و بینامتنی داستان «خلیل» اثر لئانید لئوناف نویسندة سدۀ بیست روسیه پرداخته است. این اثر تحت تأثیر آثار ادبیات عرفانی و کلاسیک ایران و با فضایی شرقی و ایرانی خلق شده است؛ بنابراین برای دستیابی به این هدف، ابتدا به توضیح بینامتنیت و چگونگی تلاقی متون در آثار خواهیم پرداخت و سپس اثر «خلیل» را به عنوان یکی از آثارمنعکس کنندۀ این نظریه بررسی خواهیم کرد. الگوی اولیه (پروتوتیپ)، قهرمان (خلیل) از پادشاهان ایرانی دورۀ تیموری است و الگوی زمانـی ـ مکانی (کرونوتوپ) داستان نیز مربوط به ایران باستان است. فضای شرقی داستان از طریق استفاده از تعداد زیادی از واژه‌های فارسی در متن، پرداختن به شخصیت اثر با ویژگی قهرمانان ادبی ایرانی و همچنین ساختار ظاهری و سبک زبانی مشابه آثار ایرانی به خواننده القاء می‌شود. این داستان با روایت‌‌های عرفانی، اسطوره‌ای و عامیانه از حیث مضمون و ساختار، دارای قرابت‌‌‌‌های معنایی و ساختاری است و مضامین، مفاهیم و بن‌‌مایه‌های آن از حکایت‌‌های گوناگون اقتباس شده است و هر یک بر قسمتی از داستان تأثیر نهاده است. در پایان به روش تحلیلـی ـ تطبیقی نشان خواهیم داد که لئوناف تا چه میزان در آفرینش داستانی ویژه با گفتمانی چند‌سویه و تلفیق شده با سنت‌های روایی شرقی موفق بوده است.

کشف‌الاسرار دربردارندة مشاهدات روزبهان از عالم ملکوت است. عرفا در حالتی بین خواب و بیداری که به آن واقعه می‌گویند به رویت غیب می‌رسند. کشف و تحلیل زبان واقعه با توجه به حالت روان‌شناختی آن‌ها، نیازمند شناخت روان است. آن‌چه عارف در درون خود می‌جوید و سفری که از خود آغاز و باز به خود ختم می‌کند منجر به کشف ساحتی می‌شود که امروزه ناخودآگاه نامیده می‌شود. از نظر یونگ مکاشفه پرده برداشتن از اعماق نفس انسانی است و اساساً یک حالت روان‌شناسی است. ناهشیاری و شهود ناگهانی در خیال‌بافی‌های کهن‌الگویی شباهت بسیار به حالت واقعه دارد.روزبهان در واقعه‌ها مرتبه و حقیقت درون را در کسوت خیال مشاهده‌می‌کند. او سیر درون را به گذار در«سرزمین‌های ناشناخته»تعبیرمی‌کند.مهم‌ترین تصاویر کهن‌الگویی در مشاهدات وی «خود»و«پیر» است. وی پیوسته به حدیث«رأیت ربّی فی أحسن صورته»ارجاع می‌دهد. درمکاشفات وی صورت‌های احسن خود یا رب شخصی در هیأت مظاهر حسی از جمله اشکال نور، ماندالا، جواهرات و...از خزانه خیال پدیدارمی‌شوند. تجلی قدرتمند خود در مرتبه وحدانیت باعث کم‌رنگ شدن سایه و برجستگی پیر شده‌است. وحدت زادة مرتبه عشق در سلوک است. در این مرتبه خداوند صفات متعالی و جمال خود را بر سالک می‌پوشاند و کل هستی در صفت زیبایی خدا متجلی می‌شوند.