جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مایکل آنتونی سلز معتقد است عارفان مسلمان در تبیین تجارب عرفانی خود از عوالم فکری-فلسفی، فرهنگی-شعری،‌ قرآنی-حدیثی و کلامی تأثیر پذیرفته‌اند. سلز در مقاله «زبان حیرت» (1989) سعی دارد پنج نمونه از این عوالم زبانی را برجسته کند و تشابه زبان صوفیان، به خصوص در حوزه مسئله فنا و اتحاد عرفانی، با پس‌زمینه‌های سنتی-دینی آنان را نشان دهد. عوالم زبانی که سلز به آنها توجه کرده و صوفیان از آن تأثیر پذیرفته‌اند‌ عبارت‌اند از‌ شعر جاهلی؛ کلیدواژه‌ها و اصطلاحات کلامی؛ زبان حدیثی-قرآنی معراج و وصول به عرش؛ حدیث قرب نوافل و حیرت صوفیانه، که در آن تمایزات ذهن-عین، گوینده-شنونده تقریباً محو می‌شود؛ و نهایتاً استفاده از زبان فلسفی متأخرتر ابن‌عربی (دیالکتیک عرفانی) برای تبیین اتحاد عرفانی. پژوهش پیش رو بر مبنای مطالعه‌ای کتابخانه‌ای، ضمن معرفی دیدگاه سلز در مقاله مذکور، با رویکرد توصیفی-تحلیلی، به برخی کاستی‌های شکلی از جمله کم‌دقتی در ترجمه و ارجاع به نسخ کم‌اعتبار، و برخی کاستی‌های محتوایی مانند نقصان در دامنه پژوهش اشاره می‌کند. در کنار این اشکالات، توجه به مباحث تطبیقی بین ادیان ابراهیمی اسلام، یهود و مسیحیت، تسلط نویسنده به ادبیات عربی و شعر جاهلی، ازجمله ویژگی‌های مثبت این اثر است که به مؤلف در تبیین زبان تجربه عرفانی در اسلام کمک شایانی کرده است.

سهروردیه از سلسله‌های مهم تصوف بوده که تا کنون تحقیقات شایسته و مستقلی درباره‌‌اش انجام نشده است. در این پژوهش با روش توصیفی‌تحلیلی این طریقت را بررسی کرده‌ایم. این طریقتِ شریعت‌محور که مؤثرترین شیخش، شهاب‌الدین عمر سهروردی است، در بغداد شکل گرفت و به دلیل عواملی همچون تربیت شاگردان بزرگ، تأکید برخی مشایخ بر کوچ شاگردان، همکاری حکومت‌ها، تقید و تأکید بر شریعت، در مدت کوتاهی به بسیاری از نقاط از جمله هند، فارس و کاشان نفوذ کرد. سهروردیه پس از شهاب‌الدین و بهاءالدین ملتانی، انشعابات متعددی پیدا کرد و با قلندری، و نیز تشیع درآمیخت و عوامل گوناگونی مانند گرایش برخی مشایخش به قلندری و کوچ بسیاری از آنها از بغداد این طریقت را تضعیف کرد.

این مقاله برخی از آموزه‌های اصلی منسوب به ذوالنون مصری (متوفای 245 ه.ق./859-860 م.) از شخصیت‌های برجسته در عصر شکل‌گیری سنت تصوف را بررسی می‌کند. این آموزه‌ها در قالب انبوهی از کلمات که در تصنیفات صوفیان، در فرهنگ‌نامه‌های سیره، و در دیگر منابع گوناگون اسلامی به ذوالنون نسبت داده شده، انعکاس یافته است، به ‌گونه‌ای که همهٔ این آثار به سده‌های میانه تعلق دارد. این مقاله، مسائل تاریخی مربوط به شخصیت ذوالنون مصری را مطرح می‌کند و در این زمینه، به ‌طور خاص، درباره گرایش‌های باطنی که در نوشته‌های مختلف به او نسبت داده شده، بحث می‌شود.