جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

هدف پژوهش حاضر مقایسه‌ای تحلیلی از نظریه حکومت در اندیشه سیاسی ملااحمد نراقی- به عنوان فقیه- و سید جعفر کشفی- به عنوان عارف و حکیم- در دوره قاجار است. جهت تحلیل این دو نگاه، از روش مقایسه‌ای و شیوه توصیفی- تحلیلی استفاده شده است. از این‌رو، مهم‌ترین سوال آن است که تشابهات و تمایزات آن دو متفکر در باب حکومت اسلامی چیست؟ مقایسه دیدگاه نراقی و کشفی نشان داد که جهان‌بینی آنان به چه میزان در رویکردشان به حکومت در عصر غیبت تأثیر بسزایی داشته است. کشفی جهان‌بینی غیر فقهی داشت و درپی اتصال حاکم اسلامی با مراتب عقل بود. در واقع او افزوده‌ای بر صفات حاکم می‌نهاد که نه مستند روایی داشت و نه مستند قرآنی؛ بلکه بیشتر براساس تجربه‌های عرفانی‌اش به چنین ایده‌ای رسیده بود. نراقی برحسب ظواهر ادلّه فتوی می‌داد و براساس آنها به نظریه‌ای در باب سیاست می‌رسید. نتایج سخت‌گیرانه کشفی کارگر شد و توانست تفکیک میان علم/ سیف یا شرع/ عرف را به عنوان اندیشه برخی از متفکرین عصر مشروطه بقبولاند و حوزه‌های متمایزی میان شرع- منصوصات- و عرف- غیر منصوصات- بوجود آورد.

فضل‌­الله ­بن­ روزبهان (د.927 ق) از مورخانی است که در اندیشه تاریخ­‌نگاری اسلامی - ایرانی جایگاه ویژه‌­ای دارد. پرداختن ­به تاریخ از منظر یک فقیه محدث که همواره میان ذهن آرمان­‌گرای خود و وقایع موجود در جامعه در نوسان بود، موجب نگرش خاص او به تاریخ شده است. این مقاله با هدف پرداختن به ­­بررسی ویژگی­‌های تاریخ‌نگری خنجی و تأثیر آن بر تاریخ‌­نگاری او با تکیه بر عالم ­آرای ­امینی و دیگر منابع کمکی نوشته شده است. یافته­‌های پژوهش بیانگر این است که معرفت تاریخی مؤلف با توجه به­ چارچوب‌­های ذهنی و شرایط سیاسی و اجتماعی زیستگاهش بر اساس مؤلفه‌­هایی همچون نگرش دینی (تأویل‌­گرایی و تقدیرگرایی)، نگرش فرقه‌­ای­ و کلامی، نگرش انتقادی، اخلا­ق‌­محوری و نخبه­‌گرایی و بینش سیاسی- اجتماعی، همراه با رویکردهای روایی و تحلیلی - انتقادی استوار است.

هدف پژوهش حاضر بررسی سرشت دولت در عصر غیبت از دیدگاه سیدجعفر کشفی، یکی از علمای شیعه عصر فتحعلی شاه قاجار می‌باشد. در این راستا و با روش توصیفی- تحلیلی، ارکان تفکر سیاسی، روابط سیدجعفر کشفی با فتحعلی شاه قاجار، ضرورت وجود دولت و انواع دولت و ویژگی‌های حاکم از منظر وی مورد بررسی قرار گرفت. نتایج حاصل نشان داد، سید جعفر کشفی با طرح شرایط سخت‌گیرانه‌ای پیرامون اوصاف فقیه حاکم، هیچ یک از فقیهان عصر خود را نامزد چنین منصبی نمی‌داند. همین نگاه کافی است تا کشفی از نظریه ریاست افاضل یا ریاست دو حاکمی بر عرفیات و شرعیات دفاع کند. از دیدگاه او سلطان عادل بر امور دنیوی حکومت می‌کند و اعتبار و مشروعیت را به طور خاص از عهدنامه مالک اشتر می‌گیرد و فقیه نیز بر امور شرعی مانند امور حسبیه و قضاوت و اداره موقوفات و غیره تصرف دارد. این نظریه که با عناوین متعددی در دوره‌های بعد مورد توجه قرار گرفت، به نوعی بنیان نظریه مشروطه نیز به حساب می‌آید، چرا که مشروطیت از زعامت سلطان بر حوزه غیرمنصوصات و تصرفات فقیه در حوزه منصوصات دفاع می کرد.

شناسایی سنت­های عاشورایی در میان حاکمان، به عنوان بخشی از طبقه نخبه جامعه، در مقطع مهم تاریخیِ 656ق (سال سقوط بغداد و خلافت عباسی) تا 907ق (تأسیس دولت صفویه)، با هدف کشف میزان تأثیر این سنت‌ها بر رشد و گسترش تشیع، بسیار مهم است؛ زیرا تأثیرگذاری این قشر در ترویج و همگانی‌کردن سنت­های عاشورایی در میان مردم، از دیگر نخبگان بیشتر بوده است. با بررسی متون تاریخیِ این مقطع زمانی و با یاری‌گرفتن از مقوله «آیین» به عنوان چارچوب مفهومی بحث، در مجموع می‌توان به چهار سنت دست یافت: «تفکر اولویت سادات حسینی برای خلافت و حکومت»، «ادعای خونخواهی اهل بیت»، «سنت وقف و ذکر نام ائمه اطهار در آن» و «زیارت‌کردن حاکمان از مراقد ائمه اطهار». همچنین می­توان از همراه‌شدن این سنت‌ها و تناسب آن با تحولات فرهنگی و اجتماعی این دوران یعنی گسترش فعالیت سیاسی ـ اجتماعی شیعیان پس از حمله مغولان، میل و گرایش بعضی از حاکمان به تشیع و نزدیکی تصوف و تشیع، موجبات سرعت‌گرفتن رشد و گسترش تشیع را در محدوده جغرافیایی، تمدنی و فرهنگی ایران نتیجه­گیری کرد و از این منظر، شناخت جدیدی از تاریخ اجتماعی و سبک زیست اجتماعی شیعیان ایران در تعامل با سنت­های عاشوراییِ حاکمان به دست آورد.