جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

عاشورا از روزگار نخست تا کنون، موضوع پرکششی برای پژوهشگران مختلف بوده است. مقاله پیش‌رو با رویکرد کیفی و تحلیل گفتمانی، زمانه 1340 تا 1390 جامعه ایرانی را کاویده، و گفتمان‌های عاشوراپژوهی این دوره تاریخی را بررسی و تحلیل کرده است. مسئله اصلی این پژوهش، کشف گفتمان‌های مهم در عاشوراپژوهی در مقطع تاریخی یادشده است. روش تحقیق در این مقاله، کیفی است و در آن از روش، تحلیل گفتمان لاکلا و موفه استفاده شده است. نتایج پژوهش نشان می‌دهد، سه گفتمان برتر این دوره‌ پنجاه‌ساله که یا در طول هم، یا هم‌زمان با هم جریان داشته‌اند، عبارت‌اند از: گفتمان انقلابی، اصلاحی و احساسی ـ عاطفی. بررسی ادبیات عاشوراپژوهی، نشانگر تأثیر اوضاع اجتماعی ـ سیاسی و چالش سنت و تجدد بر این رویکردها و گفتمان‌هاست. همچنین برآیند پژوهش، نشان از یک گفتمان فعال، ولی پنهان دارد. یعنی گفتمان اخلاقی که از دید مورخین و پژوهشگران مغفول مانده؛ ولی این پژوهش به آن پرداخته است.

دیدگاه‌های جدید دربارۀ موضوعات اجتماعیِ جوامع ‌اسلامی و مرتبط با میراث میان جریان‌های عقل‌گرای جهان عرب نشان از تجددگرایی به الهیات سنتی است. حسن حنفی از جمله اندیشمندان معاصر عرب است که با تفکر فلسفی به این موضوع نگریسته است و تلاش نموده است تا میان میراث موجود و دیدگاه‌های عصری و الهیات‌های جدید ارتباط برقرار نماید و مبانی الهیات معاصر را پایه‌ریزی کند. روش این پروژه تمدنی ـ نومعتزلی و به دنبال هویت‌بخشی و ایجاد هژمونی در گفتمان الهیاتی است. الهیات سنتی و جدید دو رویکردی است که تا اندازه‌ای مبانی آن را می‌توان در تفکرات حنفی مشاهد نمود. وی به دنبال روشن‌نمودن کوتاهی‌های الهیات سنتی در ابعاد ساختارهای اجتماعی، نگاه معاصر، آینده، کوتاهی‌های گفتاری و زبانی است. در مقابل تلاش دارد با استفاده از مبانی اصلی الهیاتی، نگرشی جدید با توجه به مبانی گفتمانی پدید آورد. الهیات سنتی، الهیاتی ماورایی و متناسب با آغاز تمدن اسلامی دانسته شده است و به دنبال تبدیل این الهیات به الهیاتی قابل فهم برای این دوران و متناسب با ایجاد تمدن‌ نوین ‌اسلامی است. این ‌پژوهش با توجه به مبانی و خاستگاه‌های الهیاتی و با روش تحلیل گفتمانی و بهره‌بردن از دیرینه‌شناسی و تبار‌شناسی نیچه ـ فوکویی و توجه به رویکردهای ساختارگرا، برساخت‌گرایی ـ نیز پدیدارشناسی حنفی ـ بررسی شده است

تغییراتی در رؤوس آیات رخ داده که برخی مفسران و ادیبان علت آنها را رعایت مشاکله فواصل دانسته‌اند. چنین تحلیلی، این پرسش را ایجاد کرده که آیا ممکن است خدای متعال، در قرآن تغییری با غرضی صرفاً لفظی ایجاد کند؟ در نوشتار حاضر به این پرداخته شده که چه رویکردهایی در قبال این مسأله وجود داشته و سیر تاریخی این رویکردها چگونه است، خاستگاه، پیش‌فرض‌ها و ادله هر رویکرد چیست و چه انتقاداتی به روش استدلال و ادله هر رویکرد وارد است. روش تحقیق در بخش گزارش و تبیین دیدگاه‌ها، توصیفی و در بخش انتقادی، تحلیلی (تحلیل پیش‌فرض‌ها و روش‌های استدلال) است. موافقانِ اغراض صرفاً لفظی، اغراض زیباشناختی لفظی را حکیمانه می‌دانند و معتقدند هیچ مانعی برای ارادۀ این اغراض بدون ارادۀ غرض معنایی وجود ندارد. اما مخالفان معتقدند عدم ارادۀ معنا در فواصل آیات با قدرت و حکمت الهی سازگار نیست. برخی از این گروه حتی تغییراتی را که در متون عادی بدون غرض معنایی رخ می‌دهد، در قرآن معنادار می‌دانند و چنین باوری را نتیجه ضروری اعتقاد به اعجاز بیانی قرآن تلقی می‌کنند. دیدگاه مخالفان از دو جهت قابل نقد است. نخست اینکه از جهت روش نمی‌توان با پیش‌فرض‌ها و استدلال‌های کلامی و بدون بررسی پدیدارشناسانه درباره زبان قرآن سخن گفت. از منظر شیوه استدلال نیز می‌توان تبیینی زبان‌شناختی از پدیده «تغییر در فواصل با غرض لفظی» ارائه داد که با قدرت و حکمت خدا و اعجاز قرآن سازگار باشد. نتیجه پژوهش حاضر این است که دلیل قاطعی برای منع اراده اغراض صرفاً لفظی در قرآن وجود ندارد.

پژوهش پیرامون محکم و متشابه نزد مفسران از علوم پایه در قرآن کریم و علوم قرآنی است و یکی از وجوه علوم جدید در پژوهش‌های قرآنی محسوب می‌شود و تعدد مفسران و نظرات گوناگونشان نیز به همین خاطر است. محکم و متشابه دو کلمه ای که در تقابل یکدیگر قرار دارند که ضرورتا هر یک با وجود دیگری معنا پیدا می‌کند و هنگامی که خداوند متعال قرآن کریم را بر رسول گرامیش محمد (ص) نازل کرد، آن را در دو دسته قرار داد؛ دسته اول محکم و دیگری متشابه است. اما اولی (محکم): مقصود از آن روشن، آشکار و شناخته شده است و خلط شدن و اشتباه در آن نیست و هدفش آشکار است.و اما متشابه: چیزی که مراد و هدفش شناخته شده نبوده، واضح و روشن نیست و علاوه بر توضیح، نیاز به بیان و توضیح دارد; و این بخاطر درست فهمیدن آن است چون در آن اشتباه رخ می‌دهد. محکم و متشابه دو تحقیق مهم و اصلی علوم قرآنی است و تحقیق در محکم و متشابه از جمله تحقیقاتی است که در آن جهات مجادله و بحث و گفتگو بسیار است. با این حال، از طریق عقل، منطق، درک و اندیشه با آن برخورد می شود و متوجه دو پهلو بودن و تفصیلهایی در آن می‌شویم که نیاز به تمرکز درست در آن است؛ چون با وجود نظرها و برداشت‌های گوناگون، باید تحقیق به شکل کامل در جنبه‌های مختلف کامل گردد. پژوهش ما شامل آرا و نظرات مهم ترین علما و مفسران در موضوع محکم و متشابه است؛ چون موضوع محکم و متشابه از بحثهایی جدلی است که تسلط کامل بر بیان اختلاف آراء مفسران در تعیین معنایی که آنها بیان می‌کنند، ضروری است. شاید برجسته ترین این مفسران سید محمد حسین طباطبایی و شیخ محمد رشید رضا از علمای تفسیر قرآن کریم باشند. و ما در پژوهش خود سعی بر آن داشتیم تا مشکلات تفسیری موضوع محکم و متشابه را که یکی از موضوعات بحث برانگیز است، روشن کنیم و بیان نظرات مختلف مفسران را در تعیین موضوع و حمل آن بر معنای محکم و متشابه را روشن و برجسته نماییم . این بدان معنا نیست که ما به قصد برجسته کردن اختلافات بر اساس جدایی و بیان اختلاف و تناقضات را داریم بلکه هدف ما رشد و نگرش علمی و منطقی به هر یک از محکم و متشابه است؛ لذا دو مکتب تفسیری (مکتب امامیه) و مکتب (سنت و جماعت) که هم علامه طباطبایی و هم شیخ محمدرضا رشید را که به آن دو مکتب تعلق دارند، در خصوص محکم و متشابه، انتخاب کردیم. در تحقیق ما، علاوه بر رویکرد توصیفی، بر رویکرد تحلیلی و با مقایسه آرای عالم سید محمد حسین الطباطبایی و نظر شیخ محمد رشید رضا در این زمینه بستنده کردیم و به مقایسه بین آراء محقق سید محمد حسین الطباطبایی و شیخ محمد رشید رضا در دو مدرسه پرداختیم و نتایج خوبی در تحقیق ما نمایان شده است. قرآن کریم در مجموع دقیق بود و این به این معناست که کامل بود، به فصاحت و بلاغتش متمایز بود، علاوه بر آن توانایی تشخیص حق و باطل و حلال یا حتی حرام را داشت. تشخیص حق و باطل و تشخیص خوب از منکر و همه آن را حکم کلی می گوییم که قرآن کریم در مجموع متشابه است و این به معنای شباهت برخی از آن است. دیگر چه در فصاحت و کیفیت و چه در کمال و اعجاز و روشنی و این که همه اینها به شباهت کلی معلوم است آنجا که نظامهای بزرگ و اسلوب مفصل و حقایق آشکار است. قرآن در بعضی جاها گواهی می دهد که در بعضی از آنها اختیاری است نه در همه آن.

تحقیق در جنبه‌های اعتقادی از مهم‌ترین پژوهش‌های دینی; زیرا نمایانگر مبنایی است که بقیه معارف و سایر مسائل دینی بر آن استوار است، حتی شمردن تفقه در آن به‌عنوان یکی از تقسیمات فقه اکبر در مواجهه با تفقه در شرع و احکام مربوط به آن، که فقه اصغر در نظر گرفته‌شده، جایی که دین اسلام اهمیت بسزایی به جنبه اعتقاد داده، امیر مؤمنین (ع) می‌فرمایند: "اول دین شناخت آن است" یعنی شناخت خدای متعال، و مخصوصاً اگر پژوهش به بیان قرآنی آن شناخت‌ها مربوط باشد به‌عنوان "به راهی که استوارترین راه‌هاست، هدایت می‌کند" و "حقیقت هر چیز را روشن کند" و گفتار حق است که در آن باطل آمیخته نمی‌شود وجود ندارد و هیچ تضادی در آن نیست" آیا در [معانی] قرآن نمی‌اندیشند" * " اگر از جانب غیر خدا بود قطعاً در آن اختلاف بسیاری می‌یافتند" پس چگونه اگر بحث در آخرین چیزی باشد که حق تبارک‌وتعالی به پیامبر اکرم محمد صلی‌الله علیه و آله سفارش کرده باشد، منظورم آن چیزی است که مربوط به تحقیق او در سوره مائده است که همه متفق‌القول بودند که آخرین چیزی است که بر پیامبر اکرم صلی‌الله علیه و آله نازل‌شده است و در آن‌یکی از آخرین دستورات مهم در زندگی انسان و مسیر حرکت تکاملی او است برای رسیدن به کمال مطلوب؛ به همین دلیل است که پیام ما به جستجوی (جنبه‌های اعتقادی سوره مائده از دیدگاه علامه طباطبایی در تفسیر المیزان) که یک مطالعه قرآنی تفسیری شامل بیان جنبه‌های اعتقادی در این سوره مبارکه؛ به علت اهمیت آن و اثر آن دررسیدن به اهداف رسالت شریف نبوی در هدایت انسان و راهنمایی او در حقانیت دین و دنیایش، حیات و بازگشت او، از این‌ رو، محقق مجبور بود که با توجه به آنچه در تفسیر علامه طباطبایی آمده است، تمام تلاش خود را برای دستیابی به این موضوعات به کار گیرد، با استفاده از روش استقرای توصیفی گاه و در مواقعی تحلیلی، لذا پژوهشی در تفسیر عینی بود. چون صرفاً برای تبیین جنبه‌های اعتقادی عام و خاص فقط در این سوره بود. هدف از آن آشنایی با آخرین آنچه خداوند متعال به پیامبرش (صلی‌الله علیه و آله و سلم) سفارش کرده است، بر اساس اصول مسائل و معارف اعتقادی بوده است، و ثابت‌شده است که این جنبه‌های اعتقادی بر انسان واجب است که آن‌ها را در زندگی خود به کار گیرد و کمال دین و تکمیل فیض بر آن استوار است؛ همان‌طور که ازجمله جنبه‌های اعتقادی مربوط به الزام به وفای به عهد، قراردادها و وعده‌ها بود، علاوه بر آنچه مربوط به بیان جنبه‌های توحیدی و سپس مربوط کردن دین به ولایت الهی خداوند متعال و پیامبر او و مؤمنان است، و ثابت‌شده است که یقیناً ولایت کسانی که ایمان آورده‌اند همان ولایت حضرت علی (علیه‌السلام) بوده است، و به همان معنای ولایت خدا و رسول است، جز اینکه ولایت خدای متعال اصل است و ولایت پیامبر و امام به تبعیت است، به‌ویژه چون خدای تبارک‌وتعالی به وفاداری و التزام به آن بهاداده، که به‌عنوان انتقال رسالت و کمال دین و تکمیل فیض معرفی کرده است، علاوه بر برخی از مسائل مربوط به جنبه‌های اعتقاد عام و جنبه‌های اعتقادی مشترک بین ادیان الهی قبل از دین اسلام و ارتباط آن‌ها با آن قرار داده است، زیرا عامل مشترک بین آن‌ها توحید حقیقی است که هرگز به شرک آلوده نمی‌شود.

عنوان پایان نامه ای که پیش روی شما قرار می دهم، البطن و تاویل از منظر علامه طباطبایی بین اتحاد و افتراق است. آنچه در ادامه می آید تبیین بطن و تاویل از نگاه علامه طباطبایی و تأثیر آنها در روح و فکر جامعه بشری است. همچنین ضرورت تأویل را توضیح میدهد؛ به این دلیل که افراد زیادی هستند که در زمان خود به دنبال گمراه کردن افراد بودند، لذا ضرورت بحث از تاویل روشن می شود. به همین ترتیب، بطن و معنای آن را از نظر مفسران توضیح دادیم که از جمله دیدگاه آیت الله محمد هادی معرفت است که بطن قرآن را همان تاویل می دانستند که در پژوهش ما این موضوع از ضروریات تاویل است. همینطور در اثبات بطن آمده است که علامه طباطبایی می فرماید قرآن کریم با کلمات و الفاظ خود اهداف دینی را روشن می کند و احکام لازم را در مورد اعتقادات و کار با آن به مردم ارائه می دهد. و امکان تأویل را بیان کردیم، یعنی گروهی از مفسران توضیح دادند که تأویل همان تفسیر است که مراد اصلی از کلام به شمار می رود و به چگونگی شناخت بطن و تأویل پرداختیم. و اینکه باطن قرآن در فهم بقیه آیات قرآن از اهمیت بالایی برخوردار است، بنابراین برای تفسیر و فهم قرآن شرایطی است که در شایستگی انسان در تفسیر قرآن و علم به باطن آیات باید رعایت شود. و در این بحث از روش علامه طباطبایی ره یاد کردیم: برخی از مفسرین معنای تاویل را همان تفسیر می دانند که بر مراد حقیقی کلام دلالت دارد و گروهی دیگر معتقدند منظور از تاویل همان معنای مخالف ظاهر الفاظ است. و این معنا در بین متاخرین شایع است کما اینکه معنای اول بین قدمای از مفسران رایج بود و علامه طباطبایی بعد از اشاره به آراء مختلف به این دیدگاه متمایل می شود که تأویل، حقیقی است که گزاره های قرآنی از قبیل حکم، نصیحت یا حکمت بر آن استوار است و برای همه آیات محکم و متشابه قرآن وجود دارد. و اینکه از جمله مفاهیمی نیست که با کلمات نشان داده می شود. بلکه از امور عینی متعالی ای است که از محدودیت های الفاظ به دور است و خداوند آن را به همراه قید لفظ به کار برد برای اینکه تقریب به ذهن گردد مانند مثال ها که برای تقریب برخی مسائل به ذهن به کار برده می شوند و متناسب با فهم شنونده به تبیین مسائل می پردازند. و قرآن کریم لفظ تاویل را به کار نمی برد مگر در معنایی که ما ذکر کردیم و علامه طباطبایی معتقد است که علم به تاویل مخصوص خداوند نیست و این ادعا را با تکیه بر برخی ادله قرآنی و روایی مطرح می کند که در جای خودش به ادله مذکور خواهیم پرداخت.

ضرورت تعامل با شهروندان اهل کتاب با وجود اختلافات فراوان در اعتقاد و احکام شرعی، ضروری است و اختصاصی به زندگی در جامعه اسلامی ندارد. اگرچه خاستگاه این اختلافات اختلاف در عقیده است ولی فقط از طریق قواعد و مبانی فقهی حل‌شدنی است. فقه شیعه ظرفیت‌هایی دارد که می‌تواند در قالب اصول و قواعد کلی، بسیاری از موانع این تعاملات را از میان بردارد تا علاوه بر آسان‌سازی تعاملات اجتماعی، زمینه گفت‌وگوی بین‌الادیانی را نیز فراهم کند. یکی از قواعد اصلی و راه‌گشا در حل این مسئله، قاعده فقهیه الزام است. مدلول قاعده الزام، پذیرش و نیز پذیراندن احکامی است که صاحبان ادیان به آن معتقدند، اگرچه برخلاف فقه شیعه باشد. قلمرو جریان قاعده الزام، ابواب گوناگون فقهی همانند بیع، اجاره، وقف، طلاق، نکاح، ارث و دیات است. قاعده به اختلافات مذهب شیعه با سایر مذاهب اسلامی اختصاص ندارد، بلکه نفوذ احکام هر صاحب دینی را که متیقن آن اهل کتاب‌اند شامل می‌شود. تردیدی نیست که با حل موانع زندگی شخصی و اجتماعی در عرصه‌های گوناگون، زمینه برای گفت‌وگوی بین‌الادیانی و مطرح‌کردن منطق بلند قرآن و اسلام نیز فراهم می‌شود. با این بیان، بررسی قاعده الزام به عنوان قانونی راه‌گشا در روابط اجتماعی بین‌الادیانی از جوانب گوناگون، از جمله مدلول قاعده، مدارک قاعده و مصادیق تطبیقی قاعده در پژوهشی مستقل ضروری است. مقاله پیش رو عهده‌دار این موضوع است

ایرانیان عصر صفوی، علاوه بر درمان‌های طبیعی، به درمانگری ماوراء الطبیعی نیز اعتقاد داشتند؛ به‌طوری‌که اکثرِ اقشارِ جامعه، به این سبک از درمان‌ها باور داشته و در زندگی روزمره‌ی خود از آن‌ها استفاده می‌کردند. تبیین این سبک از درمانگری با تکیه ‌بر گزاره‌های تاریخِ اجتماعی، برای شناختِ وضعیت درمانگری این دوران که علاوه بر راهکارهای مرسوم طبابت، از شیوه‌های دیگری نیز استفاده می‌شده؛ از موضوعات شایسته‌ی پژوهش است؛ بُعدی از درمانگری که کمتر به آن پرداخته‌شده؛ درحالی‌که در اجتماع دورانِ صفوی، دامن‌گیر مردمان آن روزگار بوده و اغلب لایه‌ها از آن بهره می‌جستند. داده‌های پژوهشِ حاضر با بهره‌گیری از منابع دست‌اولِ تاریخی و برخی پژوهش‌های جدید، با روشِ کتابخانه‌ای و سپس با شیوه‌ی کیفی، به توصیف و تحلیل این سبک از درمانگری پرداخته است که نشان می‌دهد ایرانیان در این برهه، علاوه بر شیوه‌های درمانگری طبیعی، از اسلوب درمانگری ماورایی نیز برای درمان استفاده می‌کردند. یافته‌های این پژوهش نشان می‌دهد، در میان طبقات مختلف اجتماع عصر صفوی، روش‌های درمانگری ماورایی بسیار کاربرد داشته؛ مانند دعانویسی و تعویذ، طلسم و جادو، جن و پری، زیارت و توسل، استشفاء به نیروی شاهی، نذر درمانی، صدقه درمانی، نیایش درمانی و استشفاء به قرآن کریم ازجمله آن‌ها هستند.

تعامل بین ادیان در دهه‌های اخیر بر اساس تأکید بر هم‌زیستی و صلح است و همین می‌تواند پایانی باشد بر مجادلات کم‌ثمر کلامی و منازعات میان پیروان ادیان. در این بین، پیروان ادیان ابراهیمی در قالب مؤسسات مختلف گفت‌وگوی ادیان، همین خط مشی را در پیش گرفته‌اند و می‌کوشند کمکی باشند برای دیپلماسی دینی در صحنه بین‌الملل؛ دیپلماسی‌ای که نتیجه‌اش صلح و امنیت پایدار میان پیروان ادیان مختلف است. البته دلایل گوناگون بسیاری وجود دارد که در مسیر این خط مشی، دشواری‌هایی را ایجاد می‌کند و در نیل به این هدف تأثیرگذار است. از جمله این دلایل بی‌توجهی به پیشینه تمدنی و قومی گفت‌وگوگران است که در قالب بخشی از فرهنگ هر منطقه و افراد بررسی می‌شود. شرایط ظاهری، زمانی، مکانی، اجتماعی، فرهنگی و سیاسی و همچنین تفکر و نوع برداشت گفت‌وگوگران از دین، و تفسیری که بر اساس اولویت‌هایشان مطرح می‌کنند، بسته به بستر فرهنگی و قومی‌شان متفاوت است. یکی از این مؤسسات شورای پاپی گفت‌وگوی ادیان است که همواره در بیانیه‌هایش بر لزوم گفت‌وگوی میان ادیان و فرهنگ‌های مختلف تأکید دارد. در این پژوهش بر آنیم تا نکات موجود در یکی از بیانیه‌های این شورا درباره گفت‌وگوی میان ادیان را بررسی کنیم.