جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

​موضوع «موسیقی» و «غنا» از مباحث چالش‌برانگیز بعد از انقلاب اسلامی بوده است. در طول چهل سال، دینداران با دغدغه حفظِ حریمِ دینداری در جامعه، بارها و بارها درباره موسیقی‌های پخش شده در صداوسیما، کنسرت‌ها و… معترض بوده‌اند و این امر باعث ایجاد کدورت میان گروه‌های مختلف جامعه می‌شده است. درواقعیت «غنا» و «موسیقی» از جمله مباحث پیچیده فقهی است و شرایط دنیای امروز بر پیچیدگیِ آن افزوده است.

همه دین‌داران به‌ویژه عالمانِ دین مشتاق حضور هرچه بیشتر آموزه‌های دین در رفتار و باورِ آحاد جامعه هستند. نظام اسلامی نیز تقویتِ ساحت دین‌داریِ شهروندان را یکی از مقاصد اصلی خود می‌داند. یکی از پیش‌شرط‌های رسیدن به این مقصد تفکیک دانشِ دین از دانشِ تبلیغ است. اینگونه نیست که هر دین‌شناسی، تبلیغ‌شناس هم باشد و از روش‌های صحیح تبلیغ استفاده کند.

آیا انسان‌ها ماهیتی یکسان دارند؟ پاسخ به این پرسش پیش‌شرطِ بسیاری از دانش‌هایِ مبتنی بر شناختِ انسان است. روا‌نشناسی، جامعه‌شناسی، فقه، حقوق و هرگونه سیاست‌گذاری درباره انسان همچون تنظیم الگوی سند پیشرفت (بخش مربوط به انسان)، نیازمند پاسخی بایسته به این پرسش است.

سیاست‌گذاری امور مسلمانان به‌ویژه امور جمعیِ آنان بر اساس سرنوشت‌های پیشینِ اعلام شده، چندان منطقی نیست. این نوع سرنوشت‌ها طبق تصریح خود منابع دینی، قطعی نیستند. برای‌مثال علائمِ ظهور اعلام شده برفرض که واقعاً فرمایشِ معصومان(ع) باشد،

احکام اجتماعیِ فقه تفاوتهایی با احکام فردیِ فقه دارد از اینرو اقامه حکومتی بر اساسِ آموزه‌های دینی و فقهی دقّت‌هایی مضاعف می‌خواهد. نگارنده با نفیِ اندیشه سکولار و نیز با نفیِ اندیشه تعطیلیِ احکام اجتماعی در دوران غیبت، تلاش دارد تا راهی سوم ارائه دهد و آن لزوم ابتنایِ احکام اجتماعی بر یقینیات است به عبارتی دیگر با توجه به خطیر بودنِ مسائل اجتماعی، ادله ظنی، اعم از مطلق ظنون یا ظنون خاصه که در فقه فردی مورد استناد واقع می‌شود، در فقه اجتماعی از حجیّت لازم برخوردار نیست.

طبقِ برخی آیات و روایات، سرنوشتِ لایتغیر درباره انسان منتفی است وآنچه بنامهایِ قضا و قدر و ... مطرح میشود سرنوشتِ غیر قطعی است. خداوند همگام با زندگی انسان سرنوشت­ها را قطعیت می­بخشد. به تعبیر دیگر اینگونه نیست که خداوند از ازل سرنوشتِ همه چیز را بطور قطعی تعیین کرده باشد و فارغ از همه امور گشته و تنها کارِ او در رابطه با این عالم ، تطبیق حوادث روز مرّه با مکتوب قطعیِ پیشین باشد. تدبیر و ربوبیّت الهی همگام با لحظه لحظه زندگیِ انسان­ها جاریست و از ذات لایتناهی و یدِ باسطه او هر آن گمانِ فیض و تفضّلی جدید می­رود. این یافته با روش نقلی قابل اثبات است به عنوان مثال آموزه تقدیر در شب قدر، دوام ربوبیت الهی، مراحلِ شکل گیریِ افعال الهی از مرحله علم تا مرحله امضا، نفیِ قضا و قدر محتوم در برخی احادیث و اقتضایِ لطف الهی ادله این یافته هستند.

در این نوشتار، ضمن اشاره به معانى لغوى دین، با توجه به اقبال دوباره به دین و مباحث گوناگون دین‏پژوهى در عصر حاضر، مسأله ضرورت تعریف دین تبیین شده است. مشکلات تعریف دین به شکلى جامع و مانع و زوایاى نگاه به دین از منظر درون و بیرون و خصوصیات هر کدام در بحث بعدى آمده است و تعاریف دانشمندان اسلامى و غربى گونه‏شناسى گردید. در بخش بعدى سعى بر آن است تا با معرفى دین به وسیله «سِلم» و «انقیاد»، تعریف جامعى ارائه گردد که هم دین حق و هم ادیان باطل را در برگیرد. با این تعریف خیلى‏ها که قاصرانه از معارف دین اسلام به‏دوراند؛ اما در برابر خداوند تسلیم و منقادند، در محدوده دین وارد مى‏شوند و مى‏توانند از این طریق به نجات و سعادت امیدوار باشند و اینگونه است که پل ارتباطى بین دو مسأله از مسائل جدید کلامى؛ یعنى تعریف دین و شمول‏گرایى، ایجاد مى‏شود. در این نظریه از آیه «ان الدین عندالله الاسلام» و روایت «الاسلام هو التسلیم» و تعریف شهید مطهرى از دین، الهام گرفته شده است.

دانش زیست‌شناسی به واسطه فرضیه تکامل بیشترین تأثیرگذاری را در معارف بشری، اعم از دینی و غیردینی، داشته است. لامارکیسم، داروینیسم، نئوداروینیسم و باورمندان به تکامل ژنتیک همچون داوکینز، نقاط عطف و سیر تکاملیِ این فرضیه را نشان می‌دهند. لامارکیسم را خودِ زیست‌شناسان منسوخ کردند اما عوامل گوناگون علمی و غیرعلمی سبب شد داروینیسم علی‌رغم مخالفتِ برخی زیست‌شناسان و علی‌رغم کاستی‌هایش به حیات خود در جوامع علمی ادامه دهد. ابهامِ این فرضیه درباره آغاز حیات و حواله‌دادنِ برخی تغییرات به تصادف و عرضه الگوی رفتاریِ توحشی بر اساسِ قانون تنازع بقا و نقضِ این قانون حتی در میان حیوانات، از جمله نقایصِ این فرضیه است. امروزه با پیشرفت‌های در خور توجه در دانش ژنتیک، همان باور تکاملی را افرادی مانندِ داوکینز در قالبِ تغییرات و جهش‌های ژنتیکی مطرح می‌کنند. مقاله حاضر ضمن نقدِ کلی و نیز نقدِ شمول فرضیه بر انسان، نسبتِ این فرضیه با ساحتِ متعالیِ انسان را می‌سنجد و نشان می‌دهد این فرضیه با فرض صحت، منافاتی با ساحت متعالی انسان ندارد.

فخر رازی در آثار خود بر تباین ماهوی انسان­ها تصریح کرده است. نگارنده در آثار فخر رازی تعریف مشخصی از «ماهیت» نیافت، اما این نکته در آثار او هست که ماهیت امری است که تغییر و تبدیلِ آن ممکن نیست. در نتیجه تصریح به تباین ماهوی انسان­ها، به این معنا خواهد بود که هر فرد از انسان ماهیتی تبدیل­ناپذیر و متفاوت با دیگر انسان­ها دارد. بدیهی است که این باور همه دانش­هایی را که به نوعی به انسان مربوط می­شود تحت تأثیر قرار می­دهد. برای دست­اندرکارانِ علوم تربیتی، اخلاقی، حقوق، فقه و ... بسیار اهمیت دارد که بدانند آیا با انسان­هایی یکسان سروکار دارند یا با مجموعه­ای از انسان­هایی که هر کدام ماهیتی علی­حده و مجزا دارند. در این مقاله با استقصای آثار فخر رازی، ادله و شواهد وی را بر تباین ماهوی انسان­ها، در دو بخش ادله غیرنقلی و ادله نقلی، عرضه می­کنیم.