جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مسأله مصونیت انبیا از گناه و خطا به طور اجمال مورد قبول همه مسلمین، بلکه همه صاحبان ادیان و ملل است؛ ولی در خصوصیات آن اختلاف فراوان و آراء و اقوال گوناگونی وجود دارد. بر اساس ظاهر برخی از آیات قرآن کریم تعدادی از انبیاء الهی دچار خبط و خطا شده‌اند که با مقام رسالت آن‌ها سازگاری ندارد. یکی از این موارد آیاتی است که ظاهراً نشان می‌دهد حضرت داود(ع) در قضاوت خویش دچار خطا شده است از این رو در این مقاله سعی شده به این مسأله پرداخته شود تا ثابت گردد هیچ گونه خبط و خطایی از جانب ایشان صورت نگرفته است بلکه موضوع از این قرار بوده است که وقتی خداوند مقام فصل الخطابی را به پیامبر(ص) ارزانی داشت حضرت داود(ع) به درگاه خدا استغاثه کرد که پروردگارا مردم تاب و تحمل مقام فصل الخطابی را ندارند و بهتر است که به همان شیوه معمول میان آن‌ها داوری شود و در این زمان اتفاقی می‌افتد که او متوجه اشتباهش شده و بلافاصله از درگاه خدا طلب عفو و بخشش می‌نماید.

بحث زبان قرآن از مباحث زیربنایی اساسی دانش تفسیر در دوران معاصر به حساب می آیدکه با دانش های علوم قرآنی،کلام،فلسفه،زبان شناسی واصول فقه نیز ارتباط تنگاتنگی دارد با توجه به شبهاتی که در دهه های اخیر در ارتباط،با ویژگی ها و ماهیت زبان قرآن مطرح شده، تحلیل ریشه ای این موضوع ضروری می نماید(مبانی تفسیر قرآن،دکتر مودّب،ص184).منظور از زبان قرآن «نوع ساخت ارتباطی و دلالی واژگان،عبارت ها و جمله ها در مقام مواجهه با مخاطبان خود است(فلسفه دین،علی اکبر رشاد،ص101). در باب زبان قرآن دیدگاه های متعددی وجود دارد:گروهی بر این عقیده اند که زبان قرآن، زبان عرفی ساده و تک ساحتی است و در این رابطه می گویند:«زبان قرآن همان زبان تفاهم و تخاطب عرف مردم است و خداوند برای القا و ابلاغ پیام خود به مردم، طریقه و زبان دیگری جز آن را گزینش نکرده است(سیدابوالقاسم خویی،البیان فی تفسیر القرآن،ص281).گروهی چون تیلیش زبان قرآن را زبان رمزی و اشاره(سمبلیک) می دانند «نماد» معادل فارسی «رمز» در عربی و «سمبل» در زبان های اروپایی است.(paul tilish theology of culture p:51-53)دکتر سعیدی روشن زبان تمثیل ونمادین را یکی می داند.(تحلیل زبان قرآن و مسائل آن،ص30).برخی از دانشمندان زبان قرآن را زبان اسطوره می دانند اما باید به این نکته اشاره کرد که برخی اسطوره را داستان هایی می دانند که هیچ حظی از حقیقت در آن ها وجود ندارد و معرفت_بخشی ندارد.دکتر ساجدی می گوید در برخی موارد اسطوره را داستانهایی است که می تواند مفید باشد.(ساجدی، زبان دین و قرآن،ص167-168).عده ای دیگر اسطوره را داستان های وهمی و خیالی می دانند که از محتوا و پیام خالی است.مانند دکتر سعیدی روشن.(تحلیل زبان قران و مسائل آن،ص32).عده ای چون دکتر شاکر بر این اعتقادند که زبان اسطوره همان زبان سمبلیک است.(شاکر،مبانی و روش های تفسیری،ص103) علی اصغر حکمت،اسطوره را نوعی از تمثیل می داند که در ادامه بحث بیشتر به آن پرداخته می شود.(حکمت،امثال قرآن فصلی از تاریخ قرآن کریم،ص3.4).در باب اسطوره انگاری در عرب باید خاطرنشان کرد برخی از دانشمندان غربی معاصر چون ریچارد بریث(1900-1990م) ایشان معتقد هست که گزاره های دینی افسانه های مفید است به اعتقاد بریث این افسانه ها و داستانها در مخاطبان آثار روان شناختی دارند.اما برخی دیگر از دانشمندان غربی چون «ارنست کاسیرر» و «وینستون کینگ» معتقد به اسطوره انگاری در گزاره های دینی هستند؛از این رو، آنها را غیر علمی،غیر عقلانی و نمادین می دانند و روش اسطوره ای به طور کامل با روش علمی تفاوت دارد و تلاش برای عقلانی ساختن آن تلاشی بیهوده است.(ساجدی،زبان دین و قرآن،ص174).گروهی دیگر از نواعتزالیون زبان قرآن،را زبان تمثیلی دانسته اند دلایل تمثیلی بودن زبان قرآن را این گونه بیان می دارند:الف:رایج بودن زبان تمثیلی در تمامی زبان ها و ادیان؛ب:ناتوانی عقل از درک ماوراء طبیعت؛ ج:قابل فهم بودن مفاهیم غامض و پیچیده از رهگذر تمثیل؛ح:رفع تعارض میان علم و قرآن چ:برخورداری قرآن از سطوح مختلف بیان. مانند احمد خلف الله و در میان خاورشناسان افرادی چون آکوئیناس بر این اعتقادند از آنجا که محور اصلی این رساله بررسی نظریه زبان تمثیلی قرآن با تأکید بر دیدگاههای نواعتزالیون چون محمد احمد خلف الله و برخی خاورشناسان چون آکوئیناس می باشد بحث های دیگر زبان قرآن تا حدی در مورد آنها زیاد سخن گفته شده است اما در مورد زبان تمثیل آنطور که باید و شاید مطالبی در خور توجه بیان نشده است لازم است در این قسمت به تبیین زبان تمثیلی قرآن از دیدگاه نواعتزالیون خلف الله و خاورشناسان پرداخته شود تا جای ابهامی در مورد این مسأله وجود نداشته باشد از آنجا که بحث زبان قرآن بحثی دیرین است که دانشمندان مسلمان و مستشرقان در این زمینه قلم فرسایی کرده اند.احمد خلف الله بر این عقیده است که داستان های قرآن،می تواند داستانهای غیر واقعی باشد و در تمثیل ضرورت ندارد که حوادث اتفاق افتاده باشد یا شخصیت ها موجود باشند، همانگونه که ضرورت ندارد گفتگوها و محاوره ها صادر شده باشند، بلکه در تمام این جهات یا در بعضی از جهات آن به فرض و خیال اکتفا می شود.(الفن القصصی فی القرآن الکریم، ص153).تعریف احمد خلف الله از تمثیل این است که تمثیل را قصه ای می داند که در قرآن از باب ضرب المثل یا تمثیل در قالب هنری درآمده باشد و آن را با قصه اسطوره ای که از لحاظ محتوا و شکل با آن متفاوت است جدا می کند.(الفن القصصی فی القرآن الکریم،ص182).در تقسیم بندی بیان شده از سوی خلف الله داستانهای تمثیلی به زبان نمادین برگردانده شده یا به زبان نمادین قابل تحویل است.از این رو هنری و ادبی بودن این نوع داستان از نوع داستانهای تاریخی روشن تر است؛ زیرا گرچه برخی مفسران قصه تاریخی را واقعی و حقیقی می دانند، ولی قصه تمثیلی را نوعی تمثیل مبتنی بر بیانی عرفی دانسته اند که ممکن است حق نما یا بر پایه خیال باشداز این رو شخصیت های قصه تمثیلی لزوماً واقعی نیستند.(الفن القصصی فی القرآن الکریم،ص183).اصرار و تأکید خلف الله بر این نکته که داستانهای قرآن غیر واقعی است تا حدی است که برخی از آیات قرآن چون سوره فرقان«وَ قالُوا أَساطیرُ الْأَوَّلینَ اکْتَتَبَها فَهِیَ تُمْلی‌ عَلَیْهِ بُکْرَهً وَ أَصیلاً (5)قُلْ أَنْزَلَهُ الَّذی یَعْلَمُ السِّرَّ فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ إِنَّهُ کانَ غَفُوراً رَحیماً (6) که احتمال نفی وجود اساطیر در قرآن می رود ایشان از قول فخر رازی چنین نقل می کند:فخر رازی هم بر این اعتقاد است که در این آیات خداوند در صدد انتساب قرآن به خود و نفی این سخن که قرآن دست نوشته محمد(ص) می باشد،نه در صدد این است که اسطوره را از قرآن کریم نفی کند.(الفن القصصی فی القرآن الکریم،ص377). از سخنان اهل لغت و صاحب نظران این گونه بر می آید که تمثیل در برخی مواقع به صورت ضرب المثل و گاهی به صورت تشبیه(مثل زدن) است و در هر دو صورت می تواند با حقیقت همراه باشد.

یکی از شاخه­های زبان قرآن، زبان تمثیلی در برخی از گزاره­های قرآنی است. مراد از تمثیلی بودن زبان قرآن بیان حقایق قرآن در قالبی ادبی و هنری است. ارائه این نوع زبان، خیال‌بافی و توهّم نیست. در این تحقیق با روش توصیفی-تحلیلی و بر اساس داده­ها و اطلاعات حاصل از مطالعات کتابخانه­ای، روشن می­گردد که تمام حقایق قرآن معرفت­بخش و واقع­نما است و هیچ­گونه خیال‌بافی و کذبی در بیان گزاره­های قرآن وجود ندارد. همچنین به این سوال پاسخ می دهد که زبان تمثیلی قرآن دارای چه اصول و مبانی است؟ که در این جستار بر اساس این پژوهش، مبانی زبان تمثیلی قرآن همچون: گذر از تنگنای معنای حقیقی؛ نیازمندی به دلیل و قرینه؛ اشاره آیات قرآن به ماورای آن؛ چندمعنایی در آیات قرآن؛ سازگاری با ضوابط قطعی عقلی و شرعی مورد تحلیل و بررسی قرار می­گیرد. اگر مبانی نظریه زبان تمثیلی قرآن به گونه­ای دقیق و درست تبیین گردد، زمینه­ مناسبی برای دست­یابی به تفسیر درست آیات قرآن فراهم خواهد شد؛ لذا بررسی زبان تمثیلی قرآن و مبانی و لوازم آن به شدّت ضروری می‌نماید و نتایجی که از این بررسی به دست می­آید این است که نه تنها تمثیل در قرآن تخیل و کذب نیست بلکه ثابت می­کند که گزاره­های قرآن واقع­گرا و معرفت بخش است؛ حقایقی را در قالب زبانی ادبی و هنری بیان می­کند که در عین اشاره به معنای عمیق و باطنی، هم زمان به معنای سطحی و ظاهری نیز اشاره دارد.

فتنه گران در طول تاریخ برای رسیدن به مقاصد خود از شیوه های گوناگونی بهره برده اند. هر چند در گذشته معمولاً بسترهای فتنه ناخواسته آماده بود یا آماده می شد و عده ای با نفوذ، با قرار گرفتن در آن بسترها به فتنه انگیزی می پرداختند؛ ولی کم کم با پیچیدگی جوامع، فتنه گران با برنامه قبلی و یا حتی پس از سال ها تحقیق در مورد آداب، رسوم، تاریخ، جغرافیا و مسائل جامعه شناختی و روان شناختی یک جامعه دست به فتنه و آشوب می زنند و در این زمینه از کارآمدترین شگردها برای هر جامعه استفاده می کنند. شگردهای فتنه گری از منظر قرآن و روایات را می توان: فرصت طلبی، کارشکنی و ایجاد خلل در نظام حاکم اسلامی، عذر تراشی و توجیه گری، استفاده از اِعمال شعارها، نمادهای جذّاب دینی و عوام فریب، استفاده از چهره های مقبول و موجه، شایعه پراکنی، شبهه افکنی، تفرقه افکنی، ایجاد مراکز فتنه در قالب سازمان های مردمی، تهدید ایجاد ناامنی و عملیات تروریستی، معرّفی کرد.

تعیین مکی یا مدنی بودن و زمان نزول هر سورۀ قرآن، در شناخت بهتر و دقیق‌تر آن و برگزیدن و برتری دادن روایات و اقوال تفسیری، تأثیری بسزا دارد. در این زمینه، شمار زیادی از سوره‌های قرآن، بدون اختلاف نظر، مکی و شمار کمتری مدنی هستند و در اندک سوره‌هایی اختلاف وجود دارد؛ سورۀ رعد در زمرۀ دستۀ سوم است. با گردآوری و بررسی روایات و اقوال ترتیب نزول و مکی و مدنی بودن سوره‌ها، اقوال مفسران در مکان نزول سوره و روایات سبب نزول در بخش‌های سوره، بیشتر مکی بودن آن به دست می‌آید. همچنین بررسی ضوابط سوره‌های مکی و مدنی و تحلیل ساختارها و موضوعات این سوره، تأکیدی است بر مکی بودن آن و با آیات پایانی این سوره در شأن حضرت علی‌بن‌ابی‌طالب(ع) سازگارتر است.

برخی آیات قرآن بر جامعیّت معارف قرآن دلالت دارند، امّا برخی این آیات را بدین معنا می دانند که همه چیز در قرآن وجود دارد. اطلاق ظاهری این آیات از سویی، و درک نکردن این حقیقت برای عموم مردم از سویی دیگر سبب شده است تا برخی به توجیه منظور الهی در این آیات بپردازند. همین امر سبب شده است تا در نحوة اظهار نظر دانشمندان اسلامی دربارة قلمروی موضوعات قرآنی تعارضات مختلفی ایجاد شود. بعضی از این متفکّران اطلاق آیات جامعیّت را به تمام علوم گسترش داده اند و برخی نیز این اطلاق را به جنبة شرعی و امور دینی محدود نموده اند. ظاهر این آیات، نه تنها همة علوم را بیان نکرده است، بلکه بسیاری از مطالب مورد نیاز مردم در امور شرعی، مثل جزئیّات احکام و غیره را نیز بیان ننموده است. اصطلاح جامعیّت قرآن در آثار متقدّمان مسلمان موجود نیست، ولی موضوع «قلمروی موضوعی قرآن، همواره مورد توجّه اندیشمندان اسلامی بوده است. آیة 89 سورة نحل، آیة 111 سورة یوسف، آیة 38 سورة انعام و آیات مشابه بر جامعیّت قرآن در اموری دلالت دارند که به کمال و سعادت آدمی منجر می شوند. آموزش علوم و دانش های گوناگون، جزو رسالت قرآن نیست. مراد از اطلاق «کُلُّ شَیْءٍ» در برخی آیات مذکور، با توجّه به قرینة مقامیّه و سیاق آیات، اصول کلّی امور دینی است. از این رو، قرآن در حُکم قانون اساسی دین است که اصول کلّی دین را بیان کرده است و بیان مواد و تبصره ها را به عهدة پیامبر(ص) گذاشته شده است.

سورة مطفّفین از جملة سوره هایی است که عالمان علوم قرآن و مفسّران دربارة زمان نزول و مکّی یا مدنی بودن آن اختلاف کرده اند. اختلافات در این باب، از مطالب سوره و روایات ترتیب نزول تأثیر پذیرفته است. از این رو، بیشتر روایات ترتیب نزول به نزول سوره در مکّه دلالت دارند. در این میان، قول مشهور مفسّران، مکّی بودن را نشان می دهد، چنان که برخی روایات سبب نزول، بر مدنی بودن تأکید می کنند که این روایات قابل نقد و خدشه هستند. از سوی دیگر، ضوابط و خصائص سوره های مکّی و مدنی نیز بیشتر مکّی بودن سوره را نشان می دهند. به هر حال، در مقالة حاضر با جمع گردآوری روایات و اقوال گوناگون و آنگاه تحلیل و نقد آنها مکّی بودن سورة مطفّفین را تشدید کرده و به تاریخ گذاری صحیح آن پرداخته شده است و از این رو، با توجّه به قراین و ادلّة متقنی که در بحث حاضر بدان پرداخته ایم، این سوره در سال آخر بعثت، قبل از هجرت پیامبر(ص) به عنوان آخرین سوره در مکّه پس از سورة عنکبوت نازل گردیده است و فایده مکّی دانستن سوره، ما را با مخاطبان آن آشنا می کند که کفّار و مشرکان مکّه هستند یا مسلمانان مدینه که در فهم ما از آیات و شناخت دوست و دشمن بسیار مؤثّر خواهد بود.

از جمله موضوعات مهم مطرح شده در قرآن کریم، اخبار غیبی است که در آن به پیشگویی وقایع و حوادث آینده پرداخته شده است. با توجّه به اینکه افعال الهی هدفمند است و بیان این اخبار در قرآن کریم از جمله افعال الهی به شمار می رود، این پیشگویی ها نیز دارای اهداف خاص و بلند مرتبه ای است. در این مقاله با بیان ویژگی های بارز پیشگویی های تاریخی قرآن کریم، ذکر نمونه ها و مصادیق آن و سپس با بررسی مهم ترین اهداف این پیشگویی ها، به تبیین و تحلیل آن پرداخته شده است. دستاورد این مقاله گویای این مهم است که اخبار و پیشگویی های قرآن کریم همچون دیگر موضوعات مطرح شده در این معجزه جاوید، دارای اهداف گوناگون است که از جمله آن می توان به اهدافی همچون: اثبات نبوّت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله، توجّه دادن به علل و اسباب غیر مادّی، تقویّت روحی مومنان و مسلمانان، توجّه دادن به علم و قدرت الهی، برقراری رابطه بین عملکرد انسان ها و آینده اشاره کرد.

یکی از سُوَر اختلافی از نظر مکّی و مدنی بودن، سورة عادیات است که اگر مکان نزول سوره تعیین گردد، در تفسیر و شناخت بهتر آن نقش بسزایی دارد. برخی از مفسّران به دلیل سوگندهای ابتدایی در باب اسبان جنگی، آن را مربوط به جهاد دانسته اند که در مدینه واجب شده است. همچنین روایاتی که نزول سوره را بعد از غزوة ذات السّلاسل بیان کرده، آن را مدنی دانسته اند. امّا با دقّت در اسلوب سوره که به سبک سُوَر مکّی نازل شده است و روایات صحیح در باب مکّی بودن سوره، مشخّص می شود که این سوره مکّی است و آیات ابتدایی سوره که دربارة جنگ است و ربطی به جهاد ندارد که در مدینه نازل شده باشد. همچنین دلیل دیگر بر مکّی بودن سوره، بحث محتوایی آن است که در آن سخن از معاد و قیامت به میان آمده که خود از ویژگی های سُوَر مکّی است و در نقلی موثّق از امام علی(ع) آمده که عادیات وصفی برای شتران در حجّ است. حال اگر «عادیات» به معنای «اسب» باشد، باز به معنای «اسب جنگی» است که با اسب جهادی متفاوت است؛ زیرا اسب جنگی در فرهنگ جاهلیّت در میان اهل مکّه از جایگاه ویژه ای برخوردار بوده است.