جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

انسان­ها از آغازین روزهای شکل­گیری تمدن بشری، تلاش کرده­اند تا با روش­های گوناگون، اموری را از دیگران مخفی نگه دارند؛ در این میان لغزها و معماها، از قدیمی­ترین این شیوه­ها به شمار می­آیند که دربرگیرندة بعضی از سنت­ها، آداب و رسوم و تاریخ یک جامعه هستند. در این مقال سعی شده است که با بررسی کوتاه، جایگاه این هنر یا علم در مقطع زمانی سلسلة صفویه تبیین شود. به عبارت روشن­تر پاسخی درخور برای این سؤال که: «جایگاه علم معما و لغز در عهد صفویه چگونه بود؟» ارائه شود. به نظر می­رسد آنچه از ابتدا تا انتهای دوره صفویه (907-1148ق) به عنوان معما ادامه یافت، سنتی از پیش باقی‌مانده بود که با کتابت آثار به جای مانده از گذشته، رواج پیدا کرد و به عنوان یک دانش، فن و هنر در میان آموزش­ها و متون درسی حفظ شد و همچنان مورد اقبال قرار گرفت.

با شکل‌گیری پیوند تشیع و تصوف در سده‌های 8 و 9 هجریو نفوذ روزافزون تشیع در میان توده‌های مردم‌،شاهد تغییر نگرشتسنن خراسانی-با محوریت صوفیان نقشبندی- هستیم‌. فضای فرهنگی میان اهل سنت خراسان دراین قرون به جز موارد استثنایی‌، بر این باور بود که می‌توان میان چهار خلیفه و دوازده امام شیعیان جمع کرد و به همه آن‌ها اعتقاد داشت. عنوانی که به این گرایش و جریان می‌توان داد، «تسنن دوازده‌امامی»است.بررسی مجموعه داده­های تاریخی و آگاهی­های موجود، نشان داددر سده‌های هشتم و نهم هجری، تلاش‌های گسترده‌ای شروع شد تا این فکر را ترویج کند که می‌توان ضمن پای‌بندی به کتاب و سنت‌، در پینشان دادن معرفتی باطنی و عرفانی از کتاب و سنت بود تا برآورنده نیاز‌های فکری زمان باشد.این فکر،برخی از علمای اهل سنت خراسان را برآن داشت تا ضمن جلوگیری از رویارویی با تسنن خراسانی، به نوعی با عقب‌نشینی-به اقتضای زمانه- گرایش به تسنن دوازده‌امامی را اتخاذ نمایند‌. دراین گرایش، عواملی چون: توجه نظری و عملی علمای اهل سنت به اهل‌بیت:، علاقه پادشاهان تیموری به دوازده امام شیعیان، فعالیت چشم‌گیرعلویان،برآمدن خیزش‌های تصوفی،عالمان شیعی،مداحان و منقبت‌خوانان خراسان، نقشی اساسی داشته‌اند و موضوع بررسی این مقاله هستند.

بازتابندگی دانش تاریخی، به‌ویژه از حیث تعین اقتدار نیروهای اجتماعی در جوامع سنّت‌‌گرا، اعتبارسنجیاین حوزه معرفتی را ضروری ساخته است. ابتنای اعتبارسنجی­هایدانش تاریخی، به تصوری معیار از معرفت و منابع توجیه معرفتی از یک سو، و ناتوانی منابع معرفتی مورخان در برآورده‌کردن این معیارهای اعلای معرفت از سوی دیگر، زمینه­ساز پدیدآمدن چالش­های شکاکانه در مورد ارزش معرفتی تاریخ‌پژوهی شده است. از این چالش‌ها که می­توان آنها را در قالب چالش­های هستی­شناختی، معرفت‌شناختی و روش‌شناختی صورت­بندی کرد، تحت عنوان مسئله شناخت تاریخی یاد می‌شود. به نظر می­رسد، هرگونه کوشش برای حلّ چالش­های فراروی دانش تاریخی، مستلزم آسیب­شناسی مسئله شناخت تاریخی از طریق بازشناسی پیش­فرض‌های پدیدآورنده آن است. مقاله حاضر که به این موضوع اختصاص دارد، به این یافته رسیده است که ساختار مسئله شناخت تاریخی، همانند دیگر مسائل فلسفی، از الگوی استدلال­های شکاکانه پیروی می­کند و به عبارتی دیگر، تحمیل معیارهای معرفتی دیگر قلمروهای شناختی بر زمینه مطالعات تاریخی، عامل شکل­گیری مسئله شناخت تاریخی است.