جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

عرش و کرسی دو مفهوم همبسته هستند که در آیات و روایات اسلامی به کرات آمده‌اند. فلاسفه و متکلمان، این دو مفهوم را به جهت اهمیتشان در منظومه جهان‌شناسی دینی، مورد تأمل قرار داده‌اند. در این پژوهش، آرای پنج نفر از حکما و متکلمان برجسته مکتب اصفهان در خصوص این دو مفهوم با یکدیگر و با آموزه‌های دینی، مورد مطالعه تطبیقی قرار گرفته است. آیات قرآن کریم و روایات، عرش را مخلوقی مدبَّر، متشکل از انوار و خلق شده از نور چهارده معصوم ، دارای ارکان و حاملان و معادلانی در زمین و آسمان‌ها؛ و محیط بر همه اشیا و باب پنهان غیب معرفی کرده‌اند و کرسی را دارای وسعتی فراگیر و علم پروردگار و باب ظاهر غیب خوانده‌اند. روایات همچنین عرش را باب باطنیِ علم الهی به اشیا؛ جایگاه حقیقت نورانی و ملکوتی و تمثال همه کائنات؛ مرکز تدبیر و تقدیر حدود و کم و کیف و زمان و مکان و رزق موجودات؛ موطن فطرت؛ سقفِ بهشت؛ منبع حیات‌بخش و محل مبدأ و معاد؛ تجلی‌گاه صفات فعل پروردگار؛ و نیز قلب مؤمن و جایگاه عبادت فرشتگان معرفی می‌کنند. میرداماد و ملاصدرا، در بعضی موارد ظواهر متون دینی را در بیان ماهیت این دو پذیرفته‌اند و در مواردی، آن‌ها را به تأویل برده‌اند، نظیر مواردی که قائل به وجود عرش مثالی و عقلانی و معقول بودن ماء شده‌اند؛ در مواردی نیز با تکیه بر علوم زمان، عرش و کرسی را فلک نهم و هشتم معرفی کرده‌اند. قاضی سعید قمی با طرح نظریه‌ای بدیع و منحصر به فرد، بر پایه اعتقاد به قداست و نورانیت جسم مادی و سَریان عقل در آن، عرش و کرسی را دو فلک نهایی و جسمی مادی یا مرکب از ماده و مجرد و در عین حال، برخوردار از نور عقل و همان عالم مثال می‌داند. ملاصدرا و قاضی سعید، معتقدند مافوقِ کرسی، بهشت، و مادونِ آن تا اسفل‌السافلین، جهنم است. مولی صالح مازندرانی قائل به احتمال هشت معنا، به ویژه معنای ملک و علم محیط و جسم محیط برای عرش و کرسی شده است. مجلسی عرش و کرسی را دارای شش معنا و بزرگترین آفریده‌های جسمانی مادی می‌خواند که مخلوقات دیگر را در برگرفته‌اند. دانشمندان مذکور، برمبنای تحلیلشان از ماهیت عرش و کرسی، همچنان که در قرآن و روایات آمده است، کارکرد عمده عرش و به تبع آن کرسی را در این دانسته‌اند که ظهوردهنده صفات علم و قدرت و سلطنت الهی و منبع تعیین رزق و تدبیر و تقدیر و تمثال ملکوتی اشیا، و نیز قلب انسان کامل و محل بهشت است. ظاهرأ عینیت آنچه در عرش معلوم می‌شود، از مجرای کرسی که باب ظاهر غیب است و گستره آن همه آسمان و زمین را فرا می‌گیرد در هستی ظهور می‌یابد. با وجود این نظرات مشترک، تفسیر این دانشمندان از کارکرد عرش و کرسی و متعلقات آن دو، به جهت تفاوت در مبانی، گاه کاملا در تقابل با یکدیگر و حتی با ظواهر آیات و روایات قرار می‌گیرد؛به عنوان نمونه، ملاصدرا برخلاف دلالت روایات و دیدگاه بقیه دانشمندان، منکر ظهورِ مکان بهشت و جهنم تا قبل از قیامت است؛ و یا اینکه به جز مجلسی، همگی در تطبیق نظریه هیئت بطلمیوس بر عرش و کرسی به عنوان دو فلک نهایی، به خطا رفته‌اند.

قاضی سعید قمی از جمله اندیشمندان اسلامی عصر صفویه است که در آثار خود، به روشی فلسفی، عرفانی و کلامی، و با تکیه به آموزه‌های هیئت بطلمیوسی، ماهیت افلاک از جمله عرش و کرسی را مورد بررسی قرار داده است. اگرچه از بیانات ایشان در بخش‌های مختلف برداشت‌های متفاوتی می‌توان کرد، اما در تحقیقی کتابخانه‌ای، در مجموع به نظر می‌رسد از نظر ایشان این دو، باب علم غیب و فراگیرنده جهان ملک و ملکوت هستند؛ عرش مظهر اسم المحیط و المدبر و قرارگاه اسم الرحمان، سقف بهشت، و آخرین و فراگیرترین فلک در بین افلاک یازده گانه است، جسمی مجوف و کروی، و دارای دو طبقه مجرد در بالا و مادی در پایین که اول عالم ترکیب را تشکیل می‌دهد، و حکم آن تا مرکز عالم امتداد دارد؛ کرسی نیز مظهر وجودات متعیّنه و اسم المفصل، قرارگاه اسم الرحیم، دهمین فلک، فراگیرنده فلک اطلس، و فراگرفته شده توسط عرش است که بهشت مابین آن و عرش، و جهنم در مقعر آن واقع شده است. نظریه سریان عقل در جسم و تقدّس جسم، دو مطلب جدید و تأمل برانگیزی است که ایشان در تبیین دیدگاه خود ارائه می‌دهد.

يکي از مباحث معرفتي دقيق در حوزة الهيات، هدف خداوند از خلقت جهان است متکلمان اسلامي، هدف خداوند از آفرينش عالم را رساندن جود به خلق مي‌دانند. فلاسفه معتقدند ازآنجاکه خداوند واجد همة كمالات و علت ‌تامه خلقت است و معلول از آن لامحاله تخلف نمي‌کند، فيض‌رساني و صدور وجود و خلق نظام احسن از ناحية خداوند واجب است. از منظر عارفان، آفرينش بر پاية عشق خداوند به شناخته شدن انجام پذيرفته است و مجموعه هستي، تجليات ذات پروردگار هستند که وجودي غير از وجود حق‌تعالي ندارند. خداوند عاشق کمالات بي‌نهايت خود بود؛ لذا در قالب پديده‌هاي مختلف عالم تجلي کرد تا از ديدن جمال خود در آينة فعل خويش که همان جهان خلقت است، لذت ببرد و هدفي براي آفرينش در ماوراي ذات بي‌همانندش وجود ندارد. در اين نوشتار، از ميان همه نظرات، به روش کتابخانه‌اي، به بررسي پاسخ پرسش اصلي دربارة ديدگاه عرفا در اين زمينه ‌پرداخته شد و با طرح پرسش‌ها و ايراداتي بر آن و تبعات پذيرش اين نگرش، مشخص شد كه مطلب نيازمند بازنگري و رجوع به تعاليم قرآن ‌کريم و روايات حضرات معصومين است.

مسئله تجرد يا ماديت نفس، همچنان مسئله چالش‌برانگيزي براي متکلمان و فيلسوفان است. فلاسفه به تجرد، و شماري از متکلمان به ماديت آن معتقدند. اين مقاله با طرح نظريه سه‌ساحتي بودن انسان و بررسي خصوصيات ساحت سوم به‌عنوان بُعد مثالي، درصدد حل اختلاف يادشده است که در‌صورت پذيرش آن، ظواهر متون دينيِ ناظر به ماديت روح، نيازمند تأويل نخواهند بود. انسان غير از «نفس» مجرد و «بدن» مادي، «روحي» دارد که مي‌توان آن را از سنخ حالتي از ماده دانست که امروزه با ويژگي‌هايي مثل ذرات بسيار ريز و باردار و بي‌شکل و درعين‌حال موج سيال بودن، پلاسما ناميده مي‌شود. يکي از شواهد تطبيق «پلاسما» با تجرد برزخي، نظريه حرکت در مجردات است که از سوي برخي فيلسوفان متأخر پذيرفته شده؛ با اين تبيين که اگر عالم مثال علاوه بر بُعد، از قابليت تغيير برخوردار است، نمي‌توان آن را مجرد دانست. در اين مقاله، به‌روش کتابخانه‌اي، نظريه وجود اجسام انرژيک و پلاسما به‌عنوان بدن مثالي مطرح گرديده و از روايات و مشاهدات تجربي فيزيكي و متافيزيكي، به‌عنوان شواهدي براي اثبات آن استفاده شده است.