جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

این مقاله با پرسش از معنای عبارتی مبهم در متافیزیک ارسطو دربارۀ نسبت میان اسطوره و متافیزیک به پرسش مهم‌تری دربارۀ نسبت میان عواطف و متافیزیک می‌رسد. جریان فلسفی احیای عواطف در چند دهۀ اخیر، گرچه در برخی مسائل و حوزه‌های فلسفی موفق و مؤثر بوده، در حوزۀ متافیزیک کمتر ورود کرده است. پیش‌فرض تاریخی دوگانگی میان عقل و عواطف (نیز عقل و بدن) یکی از دلایلی است که رخصت بازنگری در متافیزیک از مدخل عواطف را محدود می‌کند. در این مقاله، با بازخوانی متون مختلف ارسطو روایتی متفاوت از ماهیت متافیزیک به دست داده می‌شود. طبق این روایت، عواطف خاصی ازجمله سرگشتگی، ستایش، لذت و اشتیاق در کنار «نوس» نقش تأسیسی در تقویم ساختمان متافیزیک ارسطویی دارند و نمی‌توان ابزار و روش متافیزیک را به‌سادگی با مفهوم نوس به‌کفایت تبیین کرد. درنهایت، توضیح داده می‌شود که نقش تأسیسی عواطف در تقویم متافیزیک، جز اینکه تفسیرهای تقلیل‌گرایانه از متافیزیک را به پرسش می‌گیرد و بنیاد عاطفی مغفول‌ماندۀ آن را آشکار می‌کند، می‌تواند مبنای بازنگری در فهم ارسطو از نسبت میان قوای نفس، وحدت نفس و رابطۀ نفس و بدن نیز باشد.

تفسیر غالب از نسبت میان متافیزیک و امر اخلاقی و عملی در آموزه‌های ارسطو، تفسیر تفکیکی است. طبق این تفسیر، ارسطو عقل و حکمت نظری را از عمل جدا می‌داند و از دید او میان متافیزیک و حکمت عملی، ارتباطی نیست. تقسیم عقل و دانش به نظری و عملی که معمولاً با نوعی ارزشگذاری همراه است، در تاریخ فلسفه پیامدهایی به همراه داشته است. در قرن اخیر، برخی متفکران به لوازم خطرناک این تفکیک برای جهان انسانی اشاره کرده‌اند و ارسطو را به عنوان واضع این تفکیک نقد می‌کنند. در این نوشتار نشان می‌دهم که تفسیر تفکیکی از آموزه‌های ارسطو درباره متافیزیک تفسیر دقیقی نیست. بلکه بازخوانی و تحلیل متون ارسطو در حوزه متافیزیک، اخلاق و زیست‌شناسی روشن می‌کند که در منظومه فکری او، لحظه تولد متافیزیک یک لحظه اخلاقی است و متافیزیک برای انسان، فقط در مواجهه و روی داشتن به سوی دیگری امکان تحقق دارد. در این بازخوانی با بررسی کارکردهای مفهوم کلیدی‌ «نوس» در تقویم متافیزیک ارسطویی توضیح داده می‌شود که نوس مبنای امکان و عینیت متافیزیک ارسطویی و یگانگی متافیزیک با خلاق است. کشف یگانگی در عین غرابت دیگری، وضعیتی است که متافیزیک در آن آغاز می‌شود و به پیش می‌رود. این کشف، با دو کارکرد هستی‌شناسانه و معرفت‌شناسانه نوس ممکن می‌شود. بر این اساس، در فهمی دقیق‌تر از لحظه پیدایش متافیزیک، در تفسیر مبنی بر گسست عمل و نظر در آموزه‌های ارسطو باید تردید کرد.

یکی از مهم‌ترین نقدهای معاصر به متافیزیک، نقد خشونت نهفته در متافیزیک و خشونت برآمده از آن است. لویناس و دریدا نمایندگان بارز این دیدگاه بوده‌اند که هرکدام به شیوه‌ای، درباره لوازم و استلزام‌های خشونت‌بار متافیزیک استدلال کرده‌اند. لویناس با تحلیل فرایند مفهومی و کلی‌سازی هر امر متفرد در متافیزیک، توضیح می‌دهد که روش متافیزیک مستلزم اولاً محو کردن وجه انضمامی و تفاوت‌های دیگری و ثانیاً تملک دیگری برای خود است. از این جهت، متافیزیک بنیاد خشونت را در نظر و سپس در عرصه عمل استوار و توجیه می‌کند. دریدا همزمان با انتقال بنیاد خشونت از متافیزیک به زبان، معتقد است عدم خشونت محض ممکن نیست و به جای عدم خشونت، باید با آگاهی به ساختارهای خشونت و به کمک نوشتار، به سوی اقتصاد خشونت پیش رفت. در این مقاله، نخست نقدهای لویناس و دریدا به خشونت متافیزیک شرح داده می‌شود و سپس توضیح خواهم داد که بخشی از این نقدها خود نوعی خشونت در حق متافیزیک و نادیده گرفتن برخی از مهم‌ترین وجوه تاریخ آن است.

این تحقیق در درجۀ نخست، کوششی است برای خوب گوش سپردن به یک «دیگری» -نمایندگان یک اندیشۀ نظام‌مند فلسفی غریب که تصویرشان از جهان با تصویر متعارف امروزی، متفاوت است. برای بیان هر نقدی در حق آنان، نخست باید به ایشان گوش بسپاریم و بدون چسباندن عنوان‌های غیرعلمی، سخنانشان را بفهمیم. تنها در این صورت است که می‌توانیم آن‌ها را منصفانه نقادی کنیم و بگوییم برای جهان امروز و برای نگرش بهتر ما به جهان چه کارآمدی دارند.

از ورود متفکران فمینیست به حوزه متافیزیک، بیش از چند دهه نمی‌گذرد. این ورود بیشتر انتقادی و سلبی بوده و به نقد برخی وجوه متافیزیک سنتی و جدید بسنده کرده است. در واقع، رویکردهای زنانه به متافیزیک، هیچ بنیاد جدیدی را برای متافیزیک پیشنهاد نداده‌اند و در حد نقد باقی مانده‌اند. در این نوشتار، نخست نقدهای فیلسوفان فمینیست به روش‌ها و محتوای متافیزیک سنتی و جدید بازخوانی می‌شود و سپس نشان داده می‌شود که این نقدها، در واقع، بر اساس تعریف/ فهم بسیار تقلیل‌یافته‌ای از متافیزیک یا بر اساس فهمی یکسره نادرست از این حوزه صورت‌بندی شده‌اند و اساساً حوزه‌ای با عنوان متافیزیک فمینیستی ناممکن یا نامعتبر است. در پایان توضیح می‌دهم که در عین حال، بینش عمیقی که در برخی نقدهای فمینیست‌ها به متافیزیک نهفته است، می‌تواند مبنای یک بازخوانی عمیق و راهگشا از متافیزیک باشد و از برخی بنیادهای ناپیدا در تاریخ متافیزیک پرده بردارد

کتاب حاضر، به جریان تحلیلی فمینیسم فلسفی در حوزة معرفت‌شناسی اختصاص یافته است. نگارنده در این تحقیق به دنبال بیان و تبیین مبادی و مواضع معرفت‌شناسی‌های فمینیستی است. در عین حال برخی از نقدهای اساسی بر این حوزه را نیز ناگفته نگذاشته است. همچنین وی در این کتاب مسئلة ایمان و عقل را به عنوان مهم‌ترین موضوعات معرفت‌شناسی معاصر مطرح و بررسی کرده است. مطالب این کتاب در چهار فصل تدوین شده است. فصل اوّل این نوشتار یک بررسی تحلیلی موضوعی تاریخی است. در این فصل در دو سطح، زمینه‌های پیدایش و تکامل معرفت‌شناسی‌های فمینیستی بیان شده است. در فصل دوّم، به رویکردهای اصلی فمینیستی به معرفت‌شناسی پرداخته شده است. نقادی‌های معرفت‌شناسان فمینیست به ساختار‌ها و محتوا و روش‌شناسی معرفت‌شناسی مدرن، یکی از محورهای اصلی در بررسی انواع معرفت‌شناسی فمینیستی است که فصل سوّم بر همین اساس آغاز می‌شود. در نهایت فرآیند نه مرحله‌ای ساختار و روش عقلانیت در معرفت‌شناسی فمینیستی بررسی شده است. در فصل چهارم نشان داده شده که در این فرآیند نه مرحله‌ای، در کل ساختار و محتوا و هر یک از مؤلفه‌ها، یک ساحت هستی‌شناسانه قابل تشخیص است.

منشأ درد و رنج‌های انسان و شیوه مواجهه و راه درمان آن از موضوعات اساسی بشر در هر دوره‌ای بوده است. برآورده نشدن انتظارات انسان در روابط چهارگانه او با خود، غیر، هستی و خدا به سبب عامل (عوامل) فردی، اجتماعی، سیاسی، طبیعی و ماورای طبیعی تولید رنج می‌کند. در نهج‌ البلاغه بزرگترین دردها، کفر، نفاق، غیّ (بیراهه‌روی) و ضَلال (گمراهی) معرفی شده و از رنج حقیقی انسان دردمند سخن رفته است که ناشی از جداافتادگی او از خالق و کوشش برای لقای اوست. در نهج البلاغه برای کاهش، تحمل و تبدیل رنج‌ها چهار مقول? دینی مطرح است. به عبارت دیگر، بر مبنای ایمان و براساس سه اصل تقوا (پرواداری) ، زهد (پارسایی)، و احسان؛ مدلی اخلاق‌گرایانه با ساختار شش وجهی 1ـ بینش‌ها، 2ـ ارزش‌ها، 3ـ گرایش‌ها، 4ـ روش‌ها، 5ـ کنش‌ها، 6ـ گویش‌ها استنباط می‌شود. چهار مقول? فوق پیوندی جدانشدنی دارند. ایمان در رابط? انسان با خالق، رنج حقیقی انسان را تسکین می‌دهد و بر روابط دیگر پرتوافکن است، و تقوا در رابط? انسان با خود، زهد در رابط? انسان با هستی و احسان در رابط? انسان با دیگر انسان‌‌ها، رنج‌های حاصل از این روابط را می‌کاهد. برای بررسی دیدگاهی دیگر نسبت به رنج، به آراء متفکّری مراجعه شده که از بزرگترین عارفان مسیحی است و مهم‌ترین دغدغه‌اش بازگوکردن حقیقت ایمان و رنجی است که مومن راستین، پس از ورود به ساحت ایمان باید به دوش کشد. مفهوم رنج در تفکر سورن کی‌یرکگور ـ پدر اگزیستانسیالیسم (1813 ـ 1855 م) ـ ، از دریچه ایمان و در چارچوب نوعی الهیات مسیحی نگریسته شده است. با تبیین آراء او درباره رنج، علت، ماهیت و شیوه رویارویی با آن، می‌توان یک بررسی تطبیقی میان دو رهیافت اسلامی و مسیحی به مفهوم رنج را سامان داد و با جمع وجوه مشترک هر دو دیدگاه و افزودن وجوه متعالی برگرفته از تعالیم اسلامی (در نهج البلاغه)، می‌توان در پروراندن یک الگوی مذهبی جهانشمول برای انسان معاصر سهیم شد.در این تحقیق به روش تحلیل متن، دیدگاه امام علی (علیه السّلام) دربار? رنج‌ها و شیوه‌های مواجهه با آن و درمان دردها به طور تفصیلی تبیین شده، و دیدگاه‌های کی‌یرکگورِ مسیحی در این باره، با توجه به کتاب «سیرت دردمندان»، به اجمال بررسی شده است.