جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

باحث اسما و صفات الهی از پردامنه‌ترین مباحث الاهیاتی است. این مقاله برای اثبات کاربرد اسم خدا در معنای غیر لفظی، با روش کتابخانه‌ای در گردآوری مطالب، و شیوه اسنادی در نقل دیدگاه‌ها، و روش تحلیل محتوا (توصیفی -تحلیلی) در تجزیه و تحلیل داده‌ها، استدلال‌های برگرفته از احادیث از اهل بیت(ع) را گونه‌شناسی و تحلیل نموده و به این نتیجه دست یافته است که از مجموع روایات اهل بیت(ع) در جوامع روایی شیعی، قراین و دلایل گوناگون - از قبیل: استناد آثار تکوینی به اسمای الهی، معرفی امور تکوینی به عنوان اسم خدا، استقرار در ذات و بیرون نیامدن از حیطه ذات الهی، برگرفته شدن اسمای الهی از یکدیگر، اتصاف به اوصاف غیر متناسب با اوصاف اسم لفظی، و ظهور خدا از مظهریت اسم برای اولیا و تحقق اولیا به حقیقت اسم - دلیل بر کاربرد اسم خدا در معنای تکوینی و عینی است.

جدال‌های تاریخیِ فلاسفه و عرفا در فرهنگ‌ها، به‌تدریج مسئله‌ای به‌نام ناسازگاری عقل و عشق را در ذهن‌ها به‌یادگار گذاشته است؛ در امتداد همین تفکر که درگذشته توسط صوفیه ترویج می‌شد، گروهی در جریان‌های معرفتی امروزی، از معنویت بدون عقلانیت سخن می‌گویند. برخی گرایشات عرفان‌های نوظهور مانند کریشنا مورتی، اشو و برخی جریانات روشنفکری جدید، در همین راستا قابل ارزیابی هستند. این مقاله بر آن است تا نشان دهد در عرفان امام علی علیه‌السلام این دو ساحت به‌ سازگاری رسیده و دارای هم‌زیستی معرفتی‌اند. چنان‌که پس از تأیید ارزش شناختی عقل و قلب در هندسه معرفتی عرفان علوی، مشخص می‌شود که عقل در استشراق قلب و قلب در استدراک نورانی عقل دخیل و تأثیرگذار است. نقش اول عقل به‌عنوان مقدمه‌ای بر سلوک معنوی و مشاهدات قلبی است که عقلی اعم از عقل کسبی و دفائن فطری می‌باشد و نقش دوم آن، عقل به‌اعتبار تبعیت قلب و استدراک حضوری حقایق نورانی است. و نقش سوم آن به‌عنوان شاخصی در رعایت اقتصاد و اعتدال سلوک و تبیین و تفسیر پسینی مشاهدات عرفانی است. ازاین‌رو جریانات مختلفی که علی‌رغم تنوع ظاهری، به‌نحوی معنویت و عرفان گسسته از عقلانیت و خردگریزی را دنبال می‌کنند در مدار دافعه عرفان علوی قرار می‌گیرند

با جستجو و کاوش در نهج‌البلاغه مشخص می‌گردد که مبانی عرفان علوی عبارتند از، توجه به عقلانیت در رشد معنوی انسان، تأیید کشف و شهود در معرفت قلبی، نگاه مثبت به دنیایی که مقدمه رسیدن به آخرت است. براساس این مبانی، دستورات و آداب عملی عرفان علوی مطرح شده که می‌توان به رعایت زهد، ریاضت شرعی و خردگرایی اشاره کرد و مشخص می‌شود که این‌ها مورد تأیید عرفان امام علی علیه‌السلام و در جاذبه‌ی عرفان علوی قرار می‌گیرند، سپس برای تکمیل مطلب، و با توجه به رواج عرفان‌های غیرحقیقی، نقطه‌ی مقابل جاذبه، یعنی دافعه‌ی عرفان علوی مورد بحث قرار گرفته و مشخص می‌گردد چه مکتب‌هایی در دافعه‌ی عرفان حضرت قرار دارند، که از موارد دافعه می‌توان به ترک دنیا، لذت‌گرایی، خردستیزی و جامعه‌گریزی اشاره نمود.