جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

«حُسن و قبح» از مسائل مهمّ کلامی است که با ظهور اسلام به دو صورت عقلی و شرعی مطرح شد و طرفداران هریک، اعم از عدلیه(امامیه و معتزله) و اشاعره، ادلّه‏‏‏ای بر اثبات مدّعی خود ارائه نمودند. عدلیه از موافقان حُسن و قبح عقلی و ذاتی‎اند(حکم عقل به حُسن و قبح بدون بیان شارع) اما اشاعره بنابر نظریه «الحَسنُ ما حسَّنَه الشّارع وَ القَبیحُ ما قَبَّحَه الشَّارع» به‎طور مطلق منکر حُسن و قبح عقلی و ذاتی و معتقد به حسن و قبح شرعی‎اند. اصولیون و اخباریون، دو مکتب امامیه‏اند که در مورد استنباط احکام شرعی از حکم عقل و ملاکات آن اختلاف‎نظر دارند. ادراک حُسن و قُبح عقلی(به‎معنای مدح و ذمّ عقل نه ملائمت و منافرت با طبع یا کمال و نقص) مورد اتّفاق عقلاء است اما اخباریون ـ با تأثیر از اشاعره‎ـ دخالت آن در استنباط احکام را نمی‎پذیرند و تنها تمسّک به احادیث را جایز می‎دانند. اصولیون(وحیدبهبهانی) به نقد عقاید اخباریون پرداختند و با ارائه ادلّه مستند عقلی و نقلی، حُسن و قبح عقلی و ذاتی را اثبات کرده و بر اخباریون فائق آمدند. آیات فراوانی با استفهام انکاری وجدان انسان را مورد خطاب قرار داده که به‏وضوح دالّ بر حُسن و قبح عقلی و استقلال عقل در تحسین و تقبیح اعمال است. روایات بسیاری نیز علاوه بر اثبات حجّیت عقل و ادراکات عقلی، حُسن و قبح را عقلی و ذاتی دانسته ‎که بر هر صاحب عقل سلیمی واضح و مبرهن است.

«عقل» در قرآن، به صورت فعل استعمال شده که به کارگیری قوه تعقل، تدبر و تفکر در نشانه های الهی، مورد تاکید و عد بهره مندی از آن ها ، مورد توبیخ قرار گرفته است. هم جواری «عقل» با پیامبران و ائمه (ع) (حجت ظاهری) در روایات، بیان گر حجیت باطنی، مقوم کمالات انسانی و مهار کننده قوای درونی انسان است . از نظر برخی فقهای امامیه ، عقل و دین مستلزم یکدیگرند و به خاطر درک عقل از کمال و نقصان ، مصلحت و مفسده افعال، عقل دارای شانیت تعقل و ادراک حسن و قبح افعال می باشد. عقل و دلیل عقلی، وجود ملازمه بین حکم عقل (حسن عدل و قبح ظلم) و حکم شرع (وجوب عدل و حرکت ظلم) را درک کرده که بااثبات ملازمه دلیل عقلی می توان یکی از طرق استنباطحکم شرقی در عرض کتاب و سنت باشد. بنابراین نظر تشیع، افعال الهی هدف مند وبده و احکام از مصالح و مفاسد واقعی در متعلق حکم تبعیت می کنند و «عقل» می تواند، مستقلاً یا به واسطه شرع، مستقلاً یا به واسطه شرع، آن ها را درک کند.