جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در میان پژوهش های قرآنی، علم تفسیر به طور عام و تفسیر عرفانی به طور خاص از جایگاه برجسته‌ای برخوردار است. پیشینه‌ی تفسیر عرفانی به زمان نزول وحی و دوران پیامبر (ص) و ائمه‌ی معصومین(ع) باز می‌گردد. این نوع تفسیر عهده‌دار استخراج معانی باطنیِ پوشیده شده در حجاب الفاظ ظاهری آیات قرآن است. عوامل متعددی در بروز، ظهور و تکامل این تفاسیر نقش داشتند که برخی از این عوامل متأثر از شرایط تاریخی زمان نزول است ولی عمده‌ترین دلیل شکل‌گیری این گونه تفاسیر به ساختار و ویژگی‌های ذاتی خود قرآن کریم برمی‌گردد. برخی از تفاسیر عرفانی از قواعد و اصول تفسیری و استظهار از نصوص پیروی نکرده و دچار افراط گردیده و در ورطه تفسیر به رأی گرفتار شده‌اند. اینان از آیات و روایات به عنوان ابزاری در جهت تأیید اصطلاحات و اصول تصوف و مکتب عرفانی خویش بهره برده‌اند. برخی دیگر با نگرش عرفانی مبتنی بر قرآن و سنت به تفسیر، سعی نموده‌اند که با بیان رموز و اشارات، لطایف باطنی قرآن را با ادبیات ویژه عارفانه ترسیم کنند و در عین حال نهایت سعی خویش را در جهت دور شدن از تفسیر به رأی به کار برده‌اند. این افراط و تفریط‌ها ریشه در مبانی و نگرش تفسیری عارفان دارد و ضرورت طرح و نقد این مبانی را روشن می‌گرداند. این جریان و رویکرد تفسیری بر اساس مبانی ویژه‌ای ارائه شده که عبارتند از: مبانی زبان شناسی، هستی شناسی، معرفت شناسی و انسان شناسی. تأویل اساسی‌ترین محور در تفاسیر عرفانی قرن ششم و هفتم است که در برخی تفاسیر مانند کشف الاسرار و تأویلات النجمیه، ضمن توجه به ظاهر آیات، ضوابط تأویل رعایت شده است به طوری که می‌توان آنها را در شمار تفاسیر قابل اعتماد محسوب کرد. ولی در برخی دیگر مانند تفسیر عرائس البیان و تفسیر القرآن الکریم، بیشتر تأویلات صرفاً ذوقی و به منظور تحکیم مبانی تصوف و یا تأیید نظریه وحدت وجود بیان شده است.