جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در چند دهه اخیر، مطالعات درباره ظهور بنیادگرایی در میان سنت‌های گوناگون دینی اهمیت ویژه یافته است. ظهور بنیادگرایی، به صورت جنبشی مشخص در جهان مسیحیت و در کلیسای انجیلیِ(اونجلیکال) آمریکا، به دهۀ 70 میلادی بازمی‌گردد. بنیادگرایان با پافشاری بر تقدس و مرجعیت تام کتاب مقدس و با ارائۀ تفسیری تحت‌اللفظی از آن در حیات اجتماعی و دینی جامعه خود به ستیز با جنبه‌های مدرن رفته‌اند و ادعا می‌کنند به بنیادها و اصول اولیه دین باز گشته‌اند. در این پژوهش با نظر به پیشینه تاریخی این جریان، و همچنین توجه به اصول نظری و دیدگاه بنیادگرایان درباره ماهیت و منشاء کتاب مقدس و نیز تفاوت بارز روش تفسیری آنها نسبت به روش‌های گذشته، تلاش شده نتایج عملی این گونه مواجهه با کتاب مقدس در زندگی اجتماعی به‌ویژه در امر آموزش و رسانه بررسی شود. با نفوذ دیدگاه بنیادگرایان مبنی بر خطاناپذیری کتاب مقدس در سطوح مختلف جامعه، خوانش هر فرد از کتاب مقدس در خصوص امور مختلف حیات اجتماعی قابل استناد به متن مقدس انگاشته و هر نظر مخالفی محکوم می‌شود، نتیجه عملی این نگرش، ستیزه جوییِ مقدس مآبانه‌ای است که منجر به خشونت فراگیر شده است.

در پی تحولات فکری ناشی از مواجهه مسلمانان با اندیشه های غربی و به خصوص واقعه مشروطه، سرزمین ایران متفکران و مصلحان بزرگ دینی را پرورش داد. شاه بیت اندیشه آنان کوشش برای ارتقا اندیشه دینی و نشان دادن عناصر معرفت گرایانه اسلام جهت پاسخگویی به مسایل روز است. گفتمان غالب در اندیشه این مصلحان مقوله تناسب افزایش نگرش عالمانه (دانایی) با توانایی دین اسلام در پاسخگویی به مشکلات کلامی، اعتقادی، اجتماعی و فرهنگی است.در این مقاله به طرح اندیشه های کلیدی و گفتمان توسعه دانایی محور چند متفکر دینی اصلاح طلب می پردازیم. ابتدا در بخش تاریخچه به طرح آرای سید جمال الدین اسدآبادی، آیت اله نائینی، آیت اله طالقانی، استاد محمد تقی شریعتی می پردازیم. سپس در ادامه به طرح آرای متفکران ذیل می پردازیم: 1- مهندس مهدی بازرگان: متفکر و طراح نظریه توانایی علمی اسلام در دهه های سی و چهل شمسی است. ایشان کوشش خویش را معطوف عیان کردن ابعاد علمی تعالیم دینی نمود. 2- دکتر علی شریعتی: ایشان با تکیه بر بینش توحیدی اسلام و با استفاده از روشها و نظریه های رایج جامعه شناسی علم و ادیان کوشید با از تواناییهای اسلام به عنوان مکتبی پویا در عرصه حیات اجتماعی سخن گوید. پیشنهاد استفاده از عنصر "علم" و "زمان" در فرایند اجتهاد حاکی از توجه ایشان به گفتمان دانایی و نقش آن در احیا تفکر دینی و ارایه تعالیم اسلام متناسب با عصر و تکنولوژی و تمدن جدید است. 3- آیت اله مطهری: ایشان با تاکید و توجه نسبت به بنیادهای عقلانی اسلام، نقش عقلانیت و دانایی در توسعه و ترقی دینی و گره گشایی از مشکلات علمی و علمی جامعه اسلامی را عیان نمود.

آنچه در این رساله مورد بحث قرار گرفته است، بررسی مفهوم «نجات»، فلاح و رستگاری و عوامل و موانع رسیدن به آن از دیدگاه دو کتاب عهد جدید و مثنوی مولانا جلال الدین رومی است. در عهد جدید، نجات به معنای پاک شدن از گناه و مرگ ابدی و رسیدن به پاداش اخروی و برخوردار شدن از زندگی ابدی است و عواملی چون ایمان، فیض، فدیه، توبه و... در رسیدن به نجات موثرند و همچنین عواملی چون گناه، شریعت، جهل و... از موانع رسیدن به نجات و رستگاری است. از دیدگاه کتاب مثنوی، نجات به معنی رهایی از آلام روحانی و انجام دادن سیر و سلوک عرفانی به منظور قرب و مشاهده و متحد و فنا شدن در ذات حق است. عواملی چون تلاش و کوشش فردی، تمسک به شریعت، تهذیب نفس از طریق انجام اعمال صالح و کسب فضایل اخلاقی سبب دست یابی به نجات است. همچنین گناه و پرداختن به دنیا و مادیات از موانع حصول نجات محسوب می شود.

در نگاهی کلی، در سنت های دینی بحث از نجات جایگاهی خاص دارد و توبه در رسیدن به نجات دارای اهمیتی ویژه است. در مسیحیت نیز توبه به معنای تغییر نگرشی است که پس از انجام عمل خطا یا گناه منجر به احساس پشیمانی یا ندامت در انسان می شود و خدا زمانی گناه را می بخشد که با پشیمانی واقعی همراه باشد. نجات به معنای رستگاری و رهایی است و عیسی مسیح نجات دهنده است و عواملی چون ایمان، توبه، فدیه و ... در نائل شدن به رستگاری مؤثرند. در کلیسای ارتدوکس نیز با تأکید بر اهمیت شعائر و نیز توبه در نجات تأکید می شود که برای دستیابی به رستگاری و نجات، انسان دارای اختیار است. با توجه به اهمیت این مسئله، در این رساله تلاش شده تا با مراجعه به منابع اصلی و معتبر به بررسی مفهوم گناه، توبه و نجات در عهدین(عهد قدیم و عهد جدید)، نجات از نظر آبای کلیسا به ویژه توبه و نجات از دیدگاه یوحنای دمشقی پرداخته شود. مطابق دیدگاه آبای کلیسا از جمله ایرنائوس، اوریگن، آنسلم، نجات از طریق عیسی مسیح و با قربانی شدنش بر روی صلیب حاصل می شود. در حالی که بر اساس دیدگاه یوحنا دمشقی برای رسیدن به نجات بر شمایل تأکید می شود و این نظر وی با دیدگاه آباء کلیسا تفاوت هایی دارد.

این کار پژوهشی و تحقیقاتی تحت عنوان «مسئله نجات شناسی از دیدگاه امام محمد غزالی با محوریت احیاء علوم دین» به روش تحلیل محتوا می باشد که با محوریت کتاب إحیاء علوم دین، به دیدگاه غزالی در مورد نجات می پردازد.همانطور که می دانیم در الهیات و کلام اسلامی غزالی به عنوان اندیشمند عارف مسلمان جایگاه رفیع عرفانی و کلامی دارد. غزّالی ، کلام اسلامی را برای نخستین بار در جهان اسلام، رنگ و بوی عرفانی بخشید. از جمله «مسئله نجات» را در قالب عرفان صحوی بیان داشت. در کلام اسلامی «سعادت» ، مفهومی کلی است که در بردارنده مفاهیمی چون؛ لقاءالله، سعادت آخرت، جاودانگی و نجات است؛ بنابراین «نجات» مفهومی جزیی و زیر مجموعه مفهوم سعادت است. نگاه غزالی به این مسئله نیز همین است و منجیات را در چهارچوب عرفانی مورد بررسی قرار می دهد . این پروژه، به این مسئله می پردازد که نجات شناسی از دیدگاه امام محمد غزالی ، چیست؟ هدف نگارنده از پرداختن به موضوع نجات، یافتن پاسخ به این سؤال بود که در نگاه عرفانی غزالی که جایگاه ممتازی در عرفان اسلام دارد، نجات به چه معناست؟ در کنکاش در کتاب إحیای علوم دین جلد چهارم به روش تحلیل محتوا به روشن شد که «نجات» از منظر غزالی این است که مفهومی فردی و اخروی است و به معنای نجات قلب و درون انسان از قید و بندها و تاریکیهاست.

جنبش های نوپدید دینی سال هاست که فعالیت خود را در غرب آغاز نموده و عده ای از علاقمندان به عرفان و معنویت را متوجه خود کرده اند. اما پرسشی که همواره ذهن محققان را به خود معطوف داشته این است چرا افراد این جوامع با وجود ادیان سنتی و ادیان آسمانی به چنین جنبش هایی گرایش پیدا می کنند؟ برای پاسخ به این سوال در ابتدا تعریفی از دین، نهادهای دینی و معنویت در غرب ارائه شده است. سپس به علت نامگذاری این جنبش ها و همچنین اسباب پیدایش آنها از منظرهای مختلف پرداخته شده است. تحولات تاریخی نظیر نهضت اصلاح دینی و تحولات سیاسی، انقلاب ها در هر دوره و مسایل عصر روشنگری از عوامل موثر در پیدایش جنبش های نوپدید دینی مطرح شده اند. همچنین پدیده هایی چون صنعتی شدن، مدرنیسم با همه اسباب و لوازم آن: ظهور خردگرایی، انسان گرایی، تکثرگرایی و سکولاریسم، تعاملات فرهنگی، تاثیر جامعه شناسان و بحث جنسیت از دیگر علل اجتماعی مورد بررسی در پیدایش جنبش های نوپدید دینی هستند. البته باید توجه داشت که عوامل مذکور تنها بستر ساز ظهور این ادیان در دوران پست مدرن بودند. همچنین زمینه های روانشناسانه موثر در گرایش به جنبش های نوین دینی نظیر تمایلات مذهبی، جستجوی هویت، تمنای رسیدن به آرامش، تنهایی و افسردگی و ارضای نیازمندی ها و ... نیز مورد بررسی قرار گرفته اند.

در بیشتر سنت‌های دینی، از جمله ادیان ابراهیمی، بحث نجات اهمیت خاصی دارد. در آموزۀ نجات‌شناسی، یکی از راه‌ها را توبه می‌دانند. در الهیات و شعاير مسیحی، با توجه به جایگاه عیسی مسیح علیه السلام در مقام منجی و خدای پسر، مباحث نجات‌شناسی به‌صورت مبسوط مطرح شده است. در کلیسای ارتدوکس، شعاير مسیحی، از جمله آیین اعتراف و نیز شمایل‌ها، در نیل به نجات و رستگاری و تعریف ایمان مسیحی بسیار اهمیت دارند. در این مقاله با دقت در کاربرد نجات و توبه در عهدین و معنای اصطلاحی آنها به واکاوی این دو مفهوم بنیادین می‌پردازیم. همچنین با توجه به آباي برجستۀ کلیسا، از جمله ایرنائوس، اوریگن و آنسلم، نجاتِ روحی و جسمیِ انسان گناهکار به‌واسطۀ هبوط و ارتباط آن با مسیح‌شناسی بررسی شده است. یوحنا دمشقی، متأله برجستة قرن هشتم میلادی و آخرین فرد از آباي یونانی کلیسا، ديدگاه‌هايي خاص و تأثیرگذار دربارۀ جایگاه شمایل‌ها دارد که ارتباط اين مسئله با نجات و رستگاری و نیز نقش توبه، با دقت در منابع برجای‌مانده از این متأله، بررسی شده است.