جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

چکيده يکي از مباحث مهم مربوط به عالم پس از مرگ چگونگي دريافت جزاي اعمال است. در آيات قرآن و روايات معصومان‰ با تعابير مختلف و تصويرپردازي‌هاي متعددي به چگونگي جزاي اعمال در عالم آخرت اشاره شده است. بسياري از عالمان و مفسران، اين آيات و روايات را به انضمام دليل عقلي نظريه بقاي نفس و تأثير متقابل عمل و نفس، ادله‌اي قطعي در اثبات نظريه تجسم اعمال در عالم آخرت قلمداد کرده‌اند. در اين بين، علامه طباطبائي مفسر و حکيم برجسته معاصر، بيشترين عنايت را به اين مسئله مبذول داشته‌ است. وي با استناد به ادله مذکور، ضمن اثبات نظريه تجسم اعمال، به کارکردهاي کلامي مهمي که بر اين نظريه مترتب‌اند، اشاراتي کرده است. اثبات عدالت خداوند در جزاي اعمال و توجيه علت خلود در جهنم، از اهم اين کارکردها به‌شمار مي‌آيد. اين مقاله ضمن بيان ادله اثبات نظريه تجسم اعمال، کارکردهاي کلامي اين نظريه را از ديدگاه علامه تبيين مي‌کند.

در یک نگاه کلّی به الفاظی نظیر عمل، فعل و... چنین به نظر می رسد که اختلاف معنایی چندانی بین این الفاظ وجود ندارد. اغلب برخی این الفاظ را به جای یکدیگر استعمال کرده اند و آن گونه که پیداست تفاوتی میان آن ها قائل نشده اند. از طرفی، برخی واژه شناسان و مفسران برای الفاظ مذکور تعاریفی ذکر کرده اند که بر اختلاف معنایی میان آن ها دلالت دارد. در این میان علامه طباطبایی مفسر و حکیم برجستۀ معاصر، بیشترین توجه را به کشف حقیقت معنایی عمل مبذول داشته اند. ایشان با استناد به آیات قرآن و روایاتِ دالّ بر گسترۀ معنایی عمل، حقیقت این واژه را به نحو دقیقی تبیین کرده اند. از دیدگاه علامه، عمل هیئتی ملکوتی است که بر نفس مجرد نقش می بندد.

یکی از مباحث مهم مربوط به معاد و عالم پس از مرگ چگونگی دریافت پاداش و کیفر اعمال است. دیدگاه دانشمندان در این باره بر دوگونه است؛ برخی معتقدند که جزای اعمال در آخرت، نظیر کیفر و پاداش دنیایی از سنخ قرارداد است. این گروه که مخالفان نظری? تجسم اعمال محسوب می شوند در تأیید دیدگاه خود به دلایلی از جمله عرض بودن اعمال و آیات قرآن دالّ بر قراردادی بودن جزای اعمال، استناد کرده اند. برخی دیگر معتقدند که جزای اعمال در آخرت از سنخ خود عمل است لذا نظری? تجسم اعمال را برگزیده اند. مهمترین ادله ای که این گروه اقامه کرده اند؛ یکی بقای نفس و تأثیر متقابل عمل بر روی نفس است و دیگری آیات قرآن و روایات معصومین (ع) دالّ بر تجسم اعمال است. در حدود 95 آیه از قرآن با تعابیر گوناگون به تجسم اعمال اشاره شده است. علامه طباطبایی یکی از برجسته ترین و شاخص ترین مفسران قرآن کریم نظری? تجسم اعمال را اختیارکرده اند. ایشان با استناد به نظری? بقای نفس و با تبیین حقیقت معنایی عمل یعنی هیئتی ملکوتی و نفسانی که بر روی نفس نقش می بندد، نظری? عَرَض بودن اعمال را بی پایه و اساس دانسته است، و با استناد به ادل? نقلی مانند آیات قرآن دالّ بر تجسم اعمال از جمله آیاتی که جزا را عین عمل دانسته اند؛ یا آیاتی که بر حضور اعمال در قیامت دلالت دارند، و غیره، و روایات معصومین (ع)، نظری? تجسم اعمال را به اثبات رسانده اند. عقید? علامه طباطبایی در خصوص آیات دالّ بر قراردادی بودن جزای اعمال این است که این آیات جاری مجرای احکام کلی? عقلائیه است و برای سهولت فهم مردم به این صورت بیان شده اند. نظری? تجسم اعمال از این نظر که اولاً عدالت خداوند در جزای اعمال را به اثبات می رساند و ثانیاً به بسیاری از شبهات وارده بر جزای اعمال از جمله علت خلود در جهنم، پاسخ می گوید، بسیار حائز اهمیت است.

نظریّة تجسّم اعمال که عهده‌دار تبیینِ کیفیّت و نحوة دریافت جزای اعمال در عالم آخرت است، حقیقت اعمال آدمی را به عنوان پاداش یا کیفر او در آن عالم معرّفی می‌کند. درگفته‌های بسیاری از عالمان و مفسّران افزون بر ادلّة عقلی، شواهد نقلی فراوانی برای اثبات این نظریّه به چشم می‌خورد. حدود 95 آیه از آیات قرآن به مسئلة تجسّم اعمال اشاره شده است. این آیات با توجّه به گوناگونی آنها در نوع ساختار ادبی به دسته‌های متعدّدی تقسیم می‌شوند. دسته‌ای از این آیات با تعبیرهای مختلف از جمله دیدن اعمال، حضور اعمال، آوردن اعمال، آزمودن عمل و غیره به‌صراحت بر تجسّم یافتن اعمال در عالم آخرت تأکید می‌کنند. دسته‌ای دیگر با ساختار نحوی خاص از جمله کاربرد استفهام انکاری و حصر، جزای اعمال در آخرت را عین اعمال معرّفی می‌کنند. دستة سوم از آیات با تصویرپردازی‌های متعدّد به صورت تشبیه یا تمثیل مانند تشبیه اعمال نیک مؤمنان به نور و اعمال کافران به سراب و تاریکی، ماهیّت درونی برخی از اعمال را به تصویر کشیده‌اند. این جستار به بررسی ساختارهای ادبی و تعابیری در آیات قرآن می‌پردازد که می‌تواند شاهدی بر نظریّة تجسّم اعمال باشد.