جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در این تحقیق نگارنده، مسئله مناسبات کلامی دو مکتب ماتریدیه و سلفیه را، به صورت مقایسه‌ی بررسی نموده و پیامدهای منفی سیاسی و اجتماعی چون تنشهای سیاسی، ترویج تفکر سلفی‌گری، رفتار خشونت بار با دیگر اقوام را بیان داشته است. مباحث این رساله به شیوه تطبیقی و تحلیلی با استفاد از منابع کلامی دسته اول ماتریدیان و سلفیان و پژوهشهای که در این زمینه صورت گرفته، سامان یافته است. نظام کلامی ماتریدیان بر پایه عقل و نقل استوار بوده و عقل را منبع مستقل در مباحث کلامی می‌دانند؛ اما سلفیان با ترجیح نقل بر عقل به حجیت عقلِ مصدقِ نقل اذعان دارند. مبانی فکری ماتریدیان مبتنی بر حسن و قبح عقلی، تأویل و تفویض، وجود مجاز در قرآن و حدیث و عدم حجیت اخبار آحاد در عقاید است؛ اما مبانی کلامی سلفیان بر حجیت فهم سلف، اخبار آحاد و انکار مجاز در قرآن و سنت استوار بوده و در باب حسن و قبح عقلی دیدگاه واحدی ندارند. ماتریدی ایمان را تصدیق قلبی و دیگر ماتریدیان آن را باور قلبی و اقرار زبانی دانسته‌ و اهل قبله را به دلیل داشتن عقاید مخالف، تکفیر نکرده‌اند. سلفیان ایمان را مرکب از تصدیق، اقرار و عمل دانسته و ابن تیمیه و ابن قیم از تکفیر اهل قبله دوری جسته‌؛ اما غالب سلفیان، مخالفان اعتقادی را تکفیر کرده‌اند. مبنای دو فرقه کلامی در تقسیم توحید متفاوت بوده و با این حال از عمومیت توحید افعالی سخن گفته و انسان را در انجام اعمالش مختار دانسته و تفکرآنان در بحث قضا و قدر الهی همخوانی دارد. اندیشه ماتریدیان و سلفیان در زمینه توحید عبادی و مباحث مرتبط با آن نظیر زیارت، نذر، طلب کمک از اولیای الهی و صفات خبری و گونه‌های آن و نیز در مورد حیات برزخی پیامبر7، صالحان و دیگر درگذشتگان و سماع موتی و عرضه اعمال برای آنان و وقوع کرامت از صالحان متعارض است. پیدایش تفکر سلفی‌گری در افغانستان بر اثر ارتباطات تحصیل کردگان افغانستانی با دارالعلوم دیوبند، مدارس مذهبی پاکستان، تجاوز شوروی در این سرزمین بوده و بخشی از ماتریدیان را متأثر ساخته و پیامد‌های منفی متعدد مانند ظهور طالبان، حضور افغان العرب‌ها، حزب التحریر را به دنبال داشته است و باعث اختلافات فکری در میان پیروان مذاهب و تخریب نهادهای مدنی و سیاسی و فرار نخبگان از کشور شده، و زمینه اشغال مجدد افغانستان را، توسط بیگانگان فراهم کرده است.

ابومنصور محمد بن محمد ماتریدی در اوایل قرن چهارم در شرق جهان اسلام ظهور نموده و همانند ابوالحسن اشعری که در مرکز جهان اسلام برخاست به اتحاد طریق میانه در میان افراط و تفریطی که از سوی معتزله از یک سو و اهل حدیث و حنابله از سوی دیگر اعمال می شد همت گماشت وی علی رغم عظمت و تاثیر علمی عمیق بر متکلمان بعد از خود همچنان ناشناخته مانده و حتی آثار قلمی اش بجز تعداد اندک بصورت خطی باقی مانده و به نشر سپرده نشده است. در این نوشتار آرایی را که او در باب مباحث خداشناسی ابراز داشته با آراء علامه سید محمد حسین طباطبایی که یکی از ارجمندترین چهره های علمی شیعی است بصورت تطبیقی مورد ارزیابی قرار می گیرد. علامه و ماتریدی در مسایلی اتفاق و در مسایلی هم اختلاف نظر دارند. اختلاف نظرهایی که بین این دو دانشمند وجود دارد همگی به یک شکل نیست در برخی از مسایل هر دو نفر دیدگاه متفاوت دارند اما در برخی دیگر تفاوت دیدگاه وجود ندارد بلکه این مسایل از سوی ماتریدی با اجمال بیان شده ولی علامه با تفصیل بیان کرده است. مسایل مورد اتفاق ایشان که در این تحقیق مورد توجه قرار گرفته است به صورت کلی عبارتند از: پذیرش حدوث زمانی عالم پذیرش برهان حدوث به عنوان یکی از براهین نتیجه بخش نادرست دانستن توصیف خداوند به وحدت عددی تعدادی از براهین اثبات توحید تفکیک بحث اسماء الهی از بحث صفات الهی تفکیک اسم از اسم اسم غیریت اسم و مسمی عدم توقیفیت اسماء الهی عینیت ذات و صفات حدوث قرآن و برخی از راه حل های مشترک در خصوص مشکله معناشناختی صفات الهی. مسایل مورد اختلافی که مورد توجه قرار گرفته است عبارتند از: انحصار براهین خداشناسی در برهان حدوث وانحصار حدوث در حدوث زمانی از سوی ماتریدی و عدم پذیرش چنین انحصاری از سوی علامه تقریر متفاوت علامه از حدوث عالم که براساس حرکت جوهری استوار است شفافیت بیشتر سخن علامه در خصوص و حدت غیرعددی خداوند تفاوت جدی در برهان تمانع و برهان استخراج شده از آیه شریفه لوکان فیهما آلهه لا الله افسدتا سکوت ماتریدی درباره بسیاری از مباحث در ارتباط با اسماء الهی صفات فعلیه که ماتریدیان در این باره متفاوت با فرق دیگر اسلامی سخن گفته اند قائل شدن ماتریدی به کلام نفسی قائل شدن ماتریدی به تفویض در باب صفات خبری و قائل شدن وی به جواز رویت حسی خداوند در قیامت.

از مسائل کلیدی اعتقادی بعد از اثبات خداوند بحث صفات الاهی است. ابومنصور ماتریدی بنیان-گذار مکتب ماتریدیه و پیروان وی شناخت صفات الاهی را بهترین راه برای شناخت و معرفت خداوند دانسته‌اند. مسأله این پژوهش تبیین و تحلیل ابعاد گوناگون معرفت‌شناسی، هستی‌شناسی و معنا‌شناسی اسماء و صفات الاهی در اندیشه و نگرش ابومنصور ماتریدی است تا مشخص گردد که بنیان‌گذار مکتب ماتریدی با استفاده از چه مبانی و اصولی موفق به نظام‌مند ساختن آموزه‌های کلامی مکتب خویش در بحث صفات الاهی شده است. ماتریدی با تکیه بر دو رکن عقل و نقل و حفظ استقلال عقل در مباحث معرفت‌شناختی صفات الاهی، با استفاده از ادله نقلی در شناخت صفات ذاتی، عقلی و نیز صفات خبری در این مسیر گام نهاده است. در هستی‌شناسی صفات، اصل وجود صفات به مثابه اموری واقعی را می‌پذیرد و در مورد کیفیت شناخت و نیز اثبات صفات، ارزش والایی برای عقل قائل شده و از سه طریق حدوث عالَم، نفی نقص و عیب از ذات باری و ثبوت اوصاف کمالی، و تفکر در ویژگی‌های جهان آفرینش در جهت شناخت و اثبات صفات الاهی می‌کوشد. علاوه بر ادله کلی اثبات صفات، ادله عقلی و نقلی برای اثبات هر یک از صفات در جای خود محفوظ بوده و مورد استفاده وی قرار می‌گیرد. به باور ماتریدی و سایر کلام‌پژوهان پیرو وی، هرچند صفات الاهی امور واقعی و موجودند، ارتباط میان ذات با صفات بر اساس نظریه «لا هو و لا غیره» قابل تفسیر است؛ یعنی صفات نه عین ذات الاهی‌اند و نه غیر از آن. بی‌تردید ماتریدی در تبیین این نظریه، با ابهام‌ها و چالش‌های بسیار مواجه است. وی در حوزه معناشناسی صفات نیز با استفاده از نقل و عقل با تأکید بر استدلال‌های عقلانی به خصوص در حوزه صفات خبری ذاتی و فعلی می‌کوشد تا معناهایی عقل‌پذیر برای صفات الاهی ارائه دهد و در مواردی که دربردارنده متشابهات و دارای کاربردی مجازی بوده، ماتریدی ضمن دست کشیدن از ظواهر الفاظ، به تنزیه خداوند از جمیع جهات نقص، و تأویل صفات خبری بر اساس داده‌های عقلی، آیات محکم قرآنی و نظریات اهل لغت رأی می‌دهد و در مواردی تفویض و واگذاری فهم معنای صفات خبری به خدا، مختار ماتریدی و پیروان وی بوده است. نوشتار حاضر با بررسی منابع کتابخانه‌‌ای و جستجو و تتبع در آثار و منابع بنیان‌گذار مکتب ماتریدی و سایر متکلمان پیرو وی و نیز پژوهش‌های صورت گرفته در این زمینه، و گردآوری داده‌‌ها و تحلیل آن‌ها به روش توصیفی‌تحلیلی، به نگارش در آمده است.

غیبت امام دوازدهم علیه‌السلام، به‌ویژه آغاز غییبت کبری که از سال 329 ق آغاز شد، آغاز دوران دشواری در جامعه شیعی به لحاظ اعتقادی بود که شیعیان، با بحران بزرگی مواجه شده و به حیرتی عجیب گرفتار شدند. نوشتار حاضر، با استفاده از روش توصیفی تحلیلی، پس از اشاره‌ای کوتاه درباره غیبیت صغری و کبری و چگونگی آغاز غیبت کبری، به بررسی وضعیت اعتقادی شیعیان و حیرتی که آنان بدان گرفتار شدند پرداخته و علل آن را بررسی کرده و سپس، به نقش برجسته عالمان شیعه برای رفع این حیرت پرداخته است. بر اساس این تحقیق، در این دوران، سردرگمی گسترده و بحرانی فراگیر دامنگیر شیعیان بوده که شیعیان از بغداد تا اقصی نقاط خراسان، درگیر آن بوده و باعث پراکنده شدن شیعیان به فرقه‌های گوناگون شده بوده است. سه عامل طولانی شدن غیبت، اختناق و شدت تقیه، و شبهه‌افکنی فرقه‌های دیگر به‌ویژه زیدیه و معتزله از مهم‌ترین عوامل پیدایش این بحران بوده است. اما آنچه اهمیت بیشتری داشت، نقش عالمان شیعه در زدودن این بحران و حیرت، و روشنگری آنان در این جهت بود. آثار بسیاری در قرن چهارم و پنجم هجری از سوی بسیاری از بزرگان شیعه نگاشته شد که نشانه اهتمام آنان به رفع بحران از جامعه شیعه به حساب می‌آید.

از مباحث چالشی میان متکلمان مسلمان بحث صفات خبری ذاتی خداوند و اندیشه‌های متفاوت آنان در این مسأله است. نوشتار حاضر می‌کوشد با روش کتابخانه‌ای و شیوه توصیفی تحلیلی اندیشه‌‌ی ابومنصور ماتریدی را با استفاده از دو اثر قطعی به جای مانده از وی و نیز تفکر پیروان مکتب ماتریدیه پیرامون معناشناسی این مسأله بررسی و تحلیل نماید. ابومنصور ماتریدی و سایر ماتریدیان صفات خبری ذاتی خداوند را از متشابهات و یا دارای کاربرد مجازی دانسته، تمسک به ظاهر این دسته از الفاظ و عبارات را، به دلیل اینکه، منجر به تشبیه و تجسیم خداوند می‌شود جایز نمی‌دانند. ماتریدی گرچه در التوحید به جهت فضای فکری فرهنگی ماوراءالنهر که متأثر از جریان حدیث‌گرایی بود از اندیشه تفویض جانبداری کرده‌، اما در تأویلات اهل‌السنة به سبب رویکرد عقل‌گرایی و تمایل حنفیان به رأی و قیاس ، ظواهر الفاظ حاوی صفات خبری ذاتی خداوند را، بر اساس داده‌های عقلی، آیات محکم قرآنی و نظریات اهل لغت، تأویل نموده و از هر صفتی معنایی متناسب با توحید و یگانگی خداوند، اراده کرده‌ است. ضمن آن‌که با تضعیف دقت نظر ماتریدی در التوحید، رویکرد تأویل نزد وی تقویت می‌شود.

توحید اساسی‌ترین رکن دین و محور وحدت مسلمانان است. تمام فرق و مذاهب اسلامی در اصل آن همنظرند؛ هرچند برداشت‌ها در برخی جزئیات آن متفاوت است. امامیه و اهل حدیث سلفی دو مذهبی است که ضمن اشتراک نظر در اصل توحید، در بسیاری از تفاصیل این مسئله نیز دارای اشتراک نظرند، هرچند دانشمندان دو مذهب در برخی دیگر از تفاصیل آن، اختلاف ‌نظر دارند. در این تحقیق با استفاده از روش تطبیقی و مقایسه در آثار خواجه‌نصیرالدین‌ طوسی و ابن قیم جوزیه به‌مثابه نمایندگان مهم دو مذهب یاد شده، به بررسی مسئله توحید خواهیم پرداخت. خواجه‌نصیرالدین طوسی (متوفای 672 ق) از برجسته‌ترین و اثرگذارترین دانشمندان شیعه امامیه و ابوبکر بن عبدالرحمن مشهور به ابن القیم جوزیه (متوفای 751 ق)، از مهم‌ترین دانشمندان اهل حدیث است. دیدگاه‌های هر دو دانشمند در مسائل اعتقادی از اهمیت چشمگیری برخوردار است. روش ابن قیم به‌صورت غالب نقلی است، هرچند به عقل نیز بی‌توجه نیست. وی به حفظ ظاهر آیات اصرار دارد و در آیات متشابه کمتر دست به تأویل می‌زند. در برخی موارد به‌صراحت با تأویل مخالفت می‌ورزد، ولی از آثارش پیداست که به‌صورت مطلق منکر تأویل نیست؛ زیرا در بحث انواع تأویل، به تأویل صحیح هم قائل است و در مواردی آن را به کار برده؛ اما روش خواجه‌نصیر در بحث توحید، عقلی و استدلالی است هرچند به نقل نیز استدلال می‌کند. او بر تنزیه خداوند از تشبیه و تجسیم اصرار دارد و آیات متشابه را به‌گونه‌ای تأویل می‌برد که مستلزم تشبیه نباشد. مهم‌ترین آثار خواجه در موضوع توحید تجرید الاعتقاد، رساله قواعد العقائد و فصول نصیریه و آثار مهم ابن قیم در موضوع توحید مدارج السالکین و الصواعق المرسله است. این دو شخصیت، در عین اتفاق‌نظر در بسیاری از مباحث توحید مانند اوصاف کمالی خدا، صفات ثبوتی، عدم درک حقیقت خدا، تنزیه خدا از تشبیه و تجسیم، در پاره دیگر اختلاف رأی دارند. به نظر می‌رسد منشأ این اختلاف، به روش و مبنای آن‌ها برمی‌گردد. بر اساس دیدگاه ابن قیم خداوند در جهت (عرش) است و می‌توان به‌سوی او اشاره کرد، ولی خواجه‌نصیر در جهت بودن و قابل اشاره حسی بودن خدا را با دلایل عقلی رد می کند. ابن قیم درعین‌ آنکه برای خدا اعضا قائل است و این مجسِمه بودن او را می‌رساند، ولی در مواضع رسمی خود منکر تشبیه و جسمانیت خدا است و بر تنزیه او تأکید دارد. چنانکه خواجه‌نصیر هم بر تنزیهی است. ابن قیم معتقد به رؤیت خدا در روز قیامت با چشم ظاهری توسط مؤمنین شده، ولی خواجه رؤیت را به این معنی رد کرده و معتقد است که خدا با چشم ظاهری قابل رؤیت نیست.

ماتریدیه، مذهب کلامی منسوب به ابومنصور محمد ماتریدی سمرقندی (م 333ق)، از مذاهب کلامی کهن و گستردۀ اهل سنت است که در میان مسلمانان حنفی‌مذهب رایج است. ماتریدیان نیز همانند دیگر فرقه‌های اسلامی به جاودانگی انسان و حیات پس از مرگ که از مسائل بنیادین کلامی است باور دارند. یکی از موضوعات مربوط به حیات پس از مرگ، مسئله جاودانگی و نیز نوع استدلال‌های اقامه‌شده در این زمینه است. در این مقاله، به روش توصیفی‌ ـ تحلیلی و با مراجعه به آثار کلامی و تفسیری ابومنصور ماتریدی، در مقام بنیانگذار مذهب ماتریدیه، به بررسی این مسئله می‌پردازیم که وی چه تصویری از جاودانگی انسان ارائه داده و از چه استدلال‌هایی بهره برده است. ماتریدی به جاودانگی انسان به صورت ترکیبی از روح و جسم در آخرت باور دارد و در مقام استدلال، در کنار استدلال‌های نقلی، بیشتر از استدلال‌های عقلی بهره می‌برد؛ هرچند در منظومۀ کلامی‌ ماتریدیه که جزو فرقه‌های عقل‌گرا شمرده می‌شود، در بحث از جاودانگی انسان، به طور عمده به استدلال‌های نقلی تمسک می‌شود و اساساً برخی از ماتریدیان مسائل مربوط به حیات پس از مرگ را «سمعیات» عنوان داده‌اند. با این حال، ابومنصور ماتریدی در تبیین و تفسیر این استدلال‌های نقلی، با در‌پیش‌گرفتنِ رویکرد کلی عقل‌گرایانۀ خود، برخی استدلال‌های عقلی نیز ارائه کرده یا دست‌کم به تبیین عقلیِ استدلال‌های نقلی پرداخته است.

در ابتدا باید دانست که بیشتر مسلمانان جهان نسبت به اهل‌بیت و امامان دوازده‌گانه علیهم‌السلام محبت و ارادت ویژه‌ای دارند؛ اما در این میان، جریانی در میان اهل‌سنت وجود دارد که افزون بر آن، برای تمام امامان شیعه علیهم‌السلام گونه‌ای از امامت قائل‌اند. از پیروان این جریان فکری که کمتر از آن سخن گفته شده و پرداختن تفصیلی بدان جستاری نو به شمار می‌رود، تعبیر به «سنیان دوازده‌امامی» می‌گردد. اثر «جریان‌شناسی سنیان دوازده امامی» در خلال چهار فصل، در پی شناخت جریان سنی‌گری دوازده‌امامی، به واسطه‌ی بررسی شخصیت‌ها، شاخصه‌ها و بسترهای ظهور بوده و در این راه، روش توصیفی- تحلیلی را برگزیده است. با بررسی سیر تاریخی این اندیشه روشن می‌شود که بیشتر افراد برجسته‌ی جریان مزبور متعلق به یکی از طریقت‌های صوفیه‌اند؛ لذا تعابیری چون امامت و عصمت از سوی آن‌ها را باید مطابق با رویکرد صوفیانه‌شان تفسیر کرد. سنی‌گری دوازده‌امامی که از قرن ششم و هفتم به بعد رشد نمود، در قرن نهم و دهم دارای بیشترین شخصیت‌های برجسته است. معتقدان به این اندیشه‌ی معتدل اسلامی که بیشتر عارف یا مورخ بوده‌اند، از میان مذاهب فقهی حنفی و شافعی و در موارد نادری، مالکی برخاسته و از نظر جغرافیایی در مناطقی چون خراسان، حجاز، دمشق، تبریز، مصر و شبه قاره‌ی هند حضور داشته‌اند. این افراد در مواردی چون اعتقاد هم‌زمان به خلفای سه‌گانه و امامت دوازده‌ امام علیهم‌السلام، نقل فضائل و سیره‌ی امامان و ... با یکدیگر اشتراک دارند. جریان فکری تصوف و ابراز ارادت‌ها و محبت‌های بزرگان اهل‌سنت مانند امامان فقهی چهارگانه‌ی اهل‌سنت از زمینه‌های اصلی ظهور سنیان دوازده‌امامی به شمار می‌رود.

مباحث كلامي و اعتقادي همواره مورد مناقشه و گفت‌وگو بوده و موجب نشاطي چشمگير در فضاي علمي شده است. در اين ميان، مبحث صفات، از مباحث مهم‌و گسترده كلام اسلامي است كه ديدگاه‌ها و مواضع گوناگون در اين زمينه ارائه شده و نحله‌هاي متفاوتي شكل گرفته‌ است. از جمله مباحث مهم در اين باب اين است كه چرا دانشمندان مسلمان، الفاظي چون عليم و قدير و حي و... را، كه در قرآن به مثابة اسماي خدا به كار رفته‌اند، به مثابة صفات خدا تلقي كرده‌اند. منشأ اين بحث، اين است كه آيا سنت اسلامي و منابع نقلي دين، با تأملات و انديشه‌هاي خود انديشمندان و متفكران مسلمان شكل گرفته، يا الهام گرفته از خارج دنياي اسلام بوده است؟ در اين باره، هري اوسترين ولفسن، دانشمند اسلام‌پژوه معاصر بر آن است كه، اين مبحث از فضاي مسيحي وام گرفته شده و به عالم اسلام وارد شده است./ اين پژوهش با رويكرد تحليلي، به بررسي اين ادعا و مستندات و شواهد آن مي‌پردازد. حاصل اين مقاله اين است كه برداشت وي اشتباه و مستندات او براي اثبات ادعا وي ناكافي است./ نتيجه‌گيري: در ارزيابي نهايي نظرية ولفسن، به اين نتيجه مي‌رسيم كه اين نظريه هم به لحاظ منابع و هم به لحاظ شواهد با اشكال مواجه است و شواهد بسياري بر خلاف آن وجود دارد. بخش‌هاي ديگر اين ديدگاه، از جمله قايل شدن به منشأ مسيحي براي نظرية نفي صفات معتزلي و نظرية صفات مخلوق نيز با اشكالاتي مواجه است كه با ابطال اصل ديدگاه، اين بخش‌ها نيز ابطال مي‌شود. البته، بايد توجه داشت كه از اين مباحث، نمي‌توان نفي هرگونه تأثير و تأثر متقابل ميان مسلمانان و مسيحيان را در اين مباحث، نتيجه گرفت. همان‌گونه كه بيان شد، ممكن است مسيحيان در پرورش اين مباحث از راه ايجاد سؤال و ايجاد انگيزه براي مسلمانان نقش داشته‌اند، اما اين سخن هرگز به معناي اخذ آموزة صفات از تثليث مسيحي نبوده است.