جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در دوره قاجاریه جامعه ایران دگرگونی های زیادی در عرصه های سیاسی، اجتماعی و اداری از سر گذراند. این تحقیق می کوشد این تغییرات را در حوزه یکی از مناصب شهری یعنی منصب کدخدا از طریق بررسی پیشینه تاریخی و نیز وظایف و کارکردهای آن بررسی کند، زیرا کدخدا به عنوان یکی از صاحبان مناصب اجتماعی ایران و از زیر مجموعه های تشکیلات محلی و اداری تا پایان عصر قاجار حضور مؤثر و پررنگی در زندگی اجتماعی مردم داشته است. منصب کدخدا در این دوره در حوزه های مختلف تعریف شده است که از جمله کدخدایان محلات شهری، اصناف و روستاها بودند آنها وظایف و کارکردهای خاصی در هر یک از این سه حوزه داشتند. مطالعه منابع و اسناد برجای مانده مربوط به این دوره نشان دهنده میزان نفوذ و تأثیر این منصب در زندگی مردم است زیرا نقشی مهم در تنظیم رابطه بین مردم و حکومت داشت و از طریق ایفای نقش خود می توانست مؤثر و مفید و گاه حتی زیان رسان باشد و در راستای بهتر شدن زندگی و یا جهت مخالف آن گام بردارد.

در اواخر سده سوم هجری، متون عرفان و تصوف اسلامی شاهد آفرینشِ بن‌مایه مشهوری به نام «شمع و پروانه» با مضمون «سوختن» و «ایثار» بود که به تدریج در دیوان شعرای صوفی به کار رفت و در فرهنگ و ادبیات ایران تا دوره‌ی معاصر، گسترش کم‌نظیری یافت و کلیشه شد. نظریه‌هایی درخصوص منشأ مضمون «سوختن» ارائه شده است، اما به‌نظر می‌رسد با توجه به اینکه سوختنِ «انسانِ کامل» در باورها و مناسک مسلمانان و همچنین ادیان ایران باستان جایگاهی ندارد، باید آن را با توجه به جغرافیای مشترک خراسان‌ بزرگ با سرزمین‌های شرقی، نقش جاده ابریشم و هم‌نشینی معناییِ سنت سوختن انسان کامل در ادیان هندوبودایی و بن‌مایه‌های شمع و پروانه در اشعار صوفی ـ شاعران به گفتمان فکری دیگری گره زد. هدف این مقاله تعیین امکان میزان تأثیرگذاری مناسک هندوـ بودایی و انتقال و استحاله مضمون «سوختن» در گفتمان تصوف اسلامی، درقالب بن‌مایه نمادین شمع و پروانه است.

نذر و اهدا در میان جوامع گوناگون و البته در تاریخ اجتماعی ـ فرهنگی ایران قدمتی دراز دارد. این رفتار و عمل دینی در بارگاه امام رضا7 از سده­های گذشته تا حال، تشکیلات خاصی را می‌طلبیده است. بی‌تردید شناسایی و خوانش اسناد نذوراتِ آن آستان مقدس، بخش مهمی از رفتار جامعه را از صدر تا ذیل به تصویر می­کشد و نحوه سامان‌دهی و مصارف نذورات را آشکار می­کند. از آن‌جا که مقاله یا کتابی درباره ارزش­های تاریخی «اسناد نذر» در جامعه ایران تا به امروز نوشته نشده است، این مقاله قصد دارد با درنظر گرفتن این موضوع که اسناد مزبور، طبقه­بندی منظم و دقیق و منحصربه­فردی به لحاظ زمانی در آرشیو مزبور دارد و امکان پژوهش در حوزه تاریخ محلی را امکان­پذیر می­کند، انواع نذورات و مصارف آن را در اسناد، آشکار سازد و ارزش­های سند­شناسی و رابطه نذر را با طبقات اجتماعی نشان دهد.روش پژوهش در مقاله حاضر، توصیفی ـ تحلیلی و بر اساس خوانش ششصد برگ از منابعِ سندی موجود در آرشیو اسناد آستان ­قدس­ رضوی است.اسناد نذوراتِ موجود در آرشیو این آستان، اطلاعات جامعی درباره تبار نذرکنندگان، انواع نذورات و مصارف نذورات از دوره صفویه تا قاجاریه به دست می­دهد و راه را برای پژوهش‌های گسترده­تر در حوزه­های تاریخ محلی هموار می­کند.

در سده هشتم هجری، فرقه ای موسوم به «اهل حق» توسط سلطان اسحاق (سُحاک) در کردستان تأسیس شد. وی سنگ بنای ایدئولوژی خود را دُن به دُن (تناسخ) قرار داد. وی این نظریه را از ادیان هندو و بودایی اخذ کرده بود. سلطان اسحاق از این طریق توانست مشهورترین داستان ها، اساطیر ادیان کهن ایرانی و غیرایرانی و تا حدودی مناسک ایشان را در فرقه تازه تأسیس خود جذب کند. هدف این مقاله، نشان دادن شباهت های ساختاری تناسخ و تا حد ممکن، تعیینِ تأثیرپذیری اهل حق از ادیان هندو و بودایی از طریق کشفِ مضامینِ پنهان در متون اهل حق است. روش پژوهش، رویکرد اسنادی و تاریخی است.