جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مفاهيم اخلاقي، از اين جهت که مثل مفاهيم فلسفي مشهور جزو معاني‌اند، نه صور و مابازاي خارجي دارند، نه ذهني، شباهت زيادي به معقولات ثانية فلسفي دارند؛ اما ازآنجاکه اولاً تحقق خارجي‌ محکي مفاهيم اخلاقي، دائرمدار فعل ارادي‌ انسان است، و ثانياً مصداق‌يابي آنها دائرمدار قصد فاعل است، از مفاهيم فلسفي مشهور فاصله پيدا مي‌کنند. اين تفاوت باعث شده حکماي مسلمان، مفاهيم و گزاره‌هاي فلسفي مربوط به فضاي هستي‌شناختي را ذيل حکمت نظري، و مفاهيم و گزاره‌هاي مربوط به فضاي ارزش‌شناختي را ذيل حکمت عملي بحث کنند. در اين مقاله، ضمن تحقيق دربارة حقيقت مفاهيم فلسفي، سنخ مفاهيم اخلاقي و فرق آنها با مفاهيم فلسفي مشهور را بررسي کرده‌ايم. وجود تمايز اساسي بين اين دو دسته مفاهيم، باعث شده است، از مفاهيم فلسفي مشهور با عنوان «معقولات ثانية هستي‌شناختي»، و از مفاهيم اخلاقي و هر مفهوم مربوط به وادي عمل ارادي همراه با قصد انسان، با عنوان «معقولات ثانية ارزش‌شناختي» تعبير شود.

اين نوشتار به روش «توصيفي و تحليلي»، در پي تبيين چگونگي علم پيشين و ذاتي خداوند به اشيا از نگاه عرفان اسلامي است. ارائة تصوير صحيح از حضور اشيا در مقام ذات الهي قبل از ايجادشان، موجب مي‌شود علم پيشين خداوند به اشيا از مقولة «علم بدون معلوم، محسوب نشود. عرفا خداوند متعال را وجودي بسيط و غير‌متناهي مي‌دانند كه سراسر عالم هستي را فراگرفته، به گونه‌اي كه نه با فرض موجودات حقيقي هم‌عرض سازگار است، و نه با موجودات حقيقي طولي. اين ادعا به معناي نفي هرگونه كثرت در عالم واقع نيست، بلكه به اين معناست كه وجود، به طور حقيقي و ذاتي، جز بر ذات حق‌متعال حمل نمي‌شود؛ بدين‌روي، كثراتِ مشهود به منزلة شئون، مظاهر و تجليات آن وجود واحد، داراي حقيقت و نفس‌الامر هستند. اين نوشتار نشان مي‌دهد که وجود مطلق به اطلاق مقسمي حق‌متعال ايجاب مي‌کند تمام حقايق و اشيا در مقام ذات الهي به نحو غيرمتمايز از هم موجود باشند. بنابراين، علم حضوري خداوند به ذات خود عين علم حضوري او به اشيا در مقام ذات است.

«علم پیشین خداوند به اشیا» از جمله موضوعاتی است که همة دانشمندان مسلمان از زوایای گوناگون به آن پرداخته اند. در میان حکمای مسلمان، صدرالمتألهین، برخلاف حکمای پیشین، تبیینی عقلی از این علم خداوند به اشیا، در دو ساحتِ ذات و مغایر ذات ارائه می دهد که با وحدت و بساطت ذات متعال سازگار می باشد. ایشان در آثار فلسفی خود، در ضمن بررسی آراء اندیشمندان مسلمان دربارة نحوة علم پیشین خداوند به اشیا، دو تفسیر کاملاً متفاوت از دیدگاه عرفا ارائه داده است: وی ابتدا با استناد به ظاهر عبارات عرفا، دیدگاه آنان را در تهی بودن از دلیل، هم سطح دیدگاه معتزله دانسته است. سپس با استناد به واقعیت های نهفته در عبارات عرفا، دیدگاه آنان در زمینة علم پیشین خداوند به اشیا را، عمیق ترین و دقیق ترین دیدگاه دانسته است.این مقاله، به بررسی دو تفسیر متفاوت صدرالمتألهین از دیدگاه عرفا دربارة نحوة علم پیشین خداوند به اشیا می پردازد و انطباق و یا عدم انطباق تفسیر ایشان با دیدگاه عرفا را مورد بررسی قرار می دهد.