جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

کتاب السفور و الحجاب به قلم نظیره زین‌الدین، بانوی تجددگرای عرب و از شیعیان دروزی لبنان، در 1928 انتشار یافت. اشتمال این کتاب بر بحث‌های دینی و قرآنی موجب تمایز آن از برخی آثار مشابهِ آن دوره شده و این اثر را شایسته پژوهشی مستقل کرده است. دغدغه اصلی زین‌الدین در این کتاب بهبود وضعیت اجتماعی زنان مسلمان و تغییر وضعیت حجاب‌ است. او پوشاندن صورت را باعث عقب‌ماندگی زنان و مانعی برای پیشرفت جوامع اسلامی می‌داند و با بررسی آیات و احادیث مربوط به حجاب و همچنین، با ادله عقلی نشان می‌دهد پوشاندن صورت به ‌شیوه مرسوم در آن روز حکم شریعت نیست. در این پژوهش، مبانی فکری و ادله عقلی و دینی او درباره حد پوشش زنان توصیف و تحلیل شده است. در اثنای تحلیل این کتاب می‌توان اهمیت اقتضائات زمان و مکان را در رسیدن به نتایج متفاوت به وضوح دریافت و درباره مناقشات علمی سال‌های اخیر در ایران و دیگر جوامع اسلامی بر سر مسئله حجاب، به درک عمیق‌تری رسید.

اگرچه در اندیشۀ غالب در الهیات اسلامی، نظریۀ «صرفه» کمتر محل توجه بوده و به‌عنوان وجهی از وجوه اعجاز قرآن مقبولیت چندانی نیافته است، سیدمرتضی علم‌الهدی (د. 436)، عالم سرشناس امامی قرن چهارم و پنجم، از مدافعان جدّی این نظریه بوده و در کتاب الموضح عن جهة اعجاز القرآن (الصرفة) به‌تفصیل آن را اثبات کرده است. در پژوهش حاضر، که به بررسی ابعاد گوناگون این نظریه در الموضح سیدمرتضی اختصاص دارد، نشان داده شده است که سیدمرتضی، به‌عنوان یکی از مدافعان سرسخت این نظریه، برخلاف نقد مشهور بر معتقدان به صرفه، به‌هیچ‌روی منکر اصل اعجاز قرآن نیست و همچنین، به‌رغم برخی تلاش‌ها برای مبرّا کردن او از اعتقاد به صرفه، او در این کتاب به‌جد مدافع نظریۀ صرفه است، و این امر خود اهمیت و ضرورت بررسی علمی و دقیق این نظریه و این کتاب را نشان می‌دهد. در این پژوهش، رویکرد کلی عقل‌‌گرایانۀ سیدمرتضی و استدلال‌های مبسوط او تبیین شده و مبانی متفاوت او در بیان معجزه، تحدّی و معارضه معرفی شده است. همچنین روش کلی سیدمرتضی در اثبات نظریۀ صرفه، که ردّ دیگر وجوه پیشنهادشده از جانب عالمان مسلمان برای اعجاز قرآن است، به‌تفصیل شناسانده شده است.

تاویل از دانش های قابل توجه در علوم قرآنی بخصوص در حوزه تفسیرآیات الهی است که در بین مستشرقان با عنوان هرمنوتیک شناخته می شود. این دانش به خوانش عمیق و باطن گرایانه از متن قرآن منتج می شود. ابوحامدغزالی اندیشمند و متفکرعلوم اسلامی قرن پنجم(450ه.ق) کتاب مستقلی در حوزه علوم قرآنی ننوشته است اما درآثارش مکررا از آیات قرآن مدد جسته است. این نوشتار برآن است با بررسی آثارمتعدد غزالی روبکرد او در تاویل آیات الهی را استخراج و نمونه هایی از مصادیق قرآنی آن را بیان کند. رویکردی که غزالی در تاویل آیات اتخاذ کرده کمتر مفسری به آن پرداخته است. تحلیل نظرات غزالی و بررسی نظرات سایر مفسران و اندیشمندان درآیات انتخابی مرور می شود. برجسته ترین تاویل غزالی مربوطه به آیه ی نور است که این دیدگاه با ارجاع به نظرات سایر مفسران به نقد گذاشته می شود. رهیافت مقاله بر آن است که فهم غزالی از تاویل آیات الهی مبتنی بر دانش صوفیانه وسایر دانشها نیست بلکه معقول و کاملا منطقی و دور از گرایشهای مختلف است بنجوی که باید گفت دیدگاه غزالی در تاویل معقول است.

باور به ظهور منجی و انتظار قیام حضرت مهدی؟عج؟ یکی از مهم‌ترین اعتقادات مورد اتفاق‌نظر همه فرقه‌ها و مذاهب اسلامی است. در میان فرقه‌های مختلف تشیع، فرقه‌ زیدیه‌ یکی از شاخه‌های اصلی است که به دلیل اشتراکاتی که در مورد مسئله امامت و اصل مهدویت با شیعه‌ امامیه دارد؛ حائز توجه و اهمیت می‌باشد. در این پژوهش با مراجعه به منابع حدیثی زیدیه و بررسی مجموعه کامل روایات مهدویت در منابع آن­ها، تلاش شده است. از روایات مربوط به نام و نَسب حضرت مهدی؟عج؟ در منابع زیدیه گونه‌شناسی‌ای ارائه و دیدگاه‌های مطرح در این زمینه مطرح شود. در بخش دوم مقاله نیز با مطالعه تطبیقی منابع امامیه در این زمینه، به بررسی و نقد این احادیث پرداخته شده است. یافته‌های تحقیق نشان می‌دهند. بیش‌ترین فراوانی روایات مهدویت در منابع زیدیه به نام و لقب آن حضرت مربوط است و تنها اختلاف مطرح در منابع زیدیه و امامیه در زمینه نسب آن حضرت می‌باشد؛ اگرچه در منابع زیدیه، بر فاطمی نسب بودن حضرت مهدی؟عج؟ تصریح شده است.

کلام و عرفان در متون عرفانی تعامل و ارتباط جدایی ناپذیری دارند. علم کلام به بررسی اصول اعتقادی می­پردازد و عرفان اسلامی نیز مبتنی بر شریعت و اصول آن است. با این وجود ابزار، زبان و روش دستیابی به حقیقت عرفا و متکلمان در هنگام طرح مباحث عرفانی و کلامی متفاوت و متمایز از یکدیگر است. در کلام اسلامی، ضرورت نبوت با اتکا به دلایلی از جمله قاعده لطف تبیین شده است اما عرفان اسلامی نبی را مظهری تام برای اسم اعظم الهی دانسته و از همین رو حضور او در میان مردم را ضروری می­داند. مقاله حاضر با محور قرار دادن تفاسیرعرفانی و مقایسه آن با رویکرد متکلمین به تحلیل شیوه مشکل­گشایی کلام و عرفان در شبهه عصمت «ذنب ما تقدم و ما تأخر» می­پردازد. از آنجایی که جایگاه نبوت و ولایت و ضرورت عصمت در اندیشه این دوگروه، تعریف و محدوده عصمت را متفاوت می­سازد، نوع نگاه عارف و متکلم به شبهه موجود در آیه مذکور متفاوت است. متکلمان ابهام موجود در این آیات را ناظر به عصمت انبیاء می­دانند و با رویکردهای کلامی در پی پاسخگویی به آن هستند. اما عرفا با اعتقاد به بطون متعدد آیات و استفاده از ابزار کشف و شهود، غفران را تجلی انوار الهی بر پیامبر می­دانند و ارتباط «ذنب ما تقدم و ما تأخر» به پیامبر را با اصل خاتمیت پیامبر تفسیرنموده و از شبهه گذر کرده و رفعت مقام پیامبر را نظاره گر هستند.

فهم و تفسیر هرمنوتیکی متن، حاصل گفت­وگو و برهم­کنش دوسویۀ مفسّر و متن است. در فرایند گفت­گو، افق معنایی متن که متأثر ازمؤلف آن است با افق­های متفاوت مفسّران درهم­آمیخته و به پرسش­های برآمده از موقعیت­های هرمنوتیکی گوناگون پاسخ می­دهد. از آن‌جا که مفسران با مطرح ساختن پرسش­های متفاوت در پی دست­یابی به فهم متن هستند می­توان شاهد تنوّع در فهم آن‌ها بود. فهم و تفسیر هرمنوتیکی مبتنی بر ارکان چهارگانه مؤلّف، متن، مفسّر و زمینه می­باشد. تمایز رویکردهای هرمنوتیکی بستگی به میزان نقش هر یک از ارکان چهارگانه در فرایند فهم دارد. شناخت و مقایسۀ مبانی نظریه­های هرمنوتیکی از آن­رو اهمیت دارد که بستر­ساز نقد و نظر ناقدان است. این مقاله با روش توصیفی– تحلیلی و با هدف بررسی، تحلیل تطبیقی و مقایسۀ مبانی آرای اندیشمند معاصر اسلامی «محمّد مجتهد شبستری» با هرمنوتیست معاصر غربی «اریک دونالد هرش» در صدد دست­یابی به پاسخ این پرسش اصلی است: مطالعه تطبیقی مقایسۀ مبانی فهم هرمنوتیکی در آرای مجتهد شبستری و هرش به چه نتیجه­ای می‏انجامد؟ حاصل بررسی تطبیقی مقایسه در محورهای چهارگانه یاد شده نشان از فزونی قرابت مبانی آراء بر اختلاف مبانی آرای آن‌ها است. اهمّ اشتراک مبانی آرای آن‌ها در پذیرش قصدیّت مؤلّف در تولید متن، تعیّن بخشیِ معنا از جانب مؤلّف، استنطاق مفسّر از متن، تأثیر پیش دانسته‌ها­، علاقه‌ و انتظارات مفسّر در فهم متن و پذیرش دور هرمنوتیکی در فهم متن است. اهمّ اختلاف مبانی آرای آن‌ها در این است که شبستری قائل به تکثّر معنا و هرش قائل به ثبات معنا است. شبستری دور هرمنوتیکی را بین پیش فهم و افق معنایی مؤلّف در متن برقرار می­کند، ولی هرش بین ژانر متن با اجزاء متن و پیش­دانسته­های مفسّر. شبستری با پذیرش تاریخ­مندی متن قائل به معنای مرتبط با حالِ متن است و ولی هرش تاریخ­مندی در تفسیر(معناداری متن) را می­پذیرد نه تاریخ­مندی در فهم(معنای متن).

هدف پژوهش حاضر بررسی معانی مختلف تأویل، بر اساس منابع تفسیری، فقهی و حقوقی است. روش پژوهش توصیفی ـ تحلیلی بوده و نتایج حاکی از آن است که معنای مورد توجه ا واژه تأویل بیشتر برگرفته از مباحث علوم قرآنی، خصوصاً موضوع محکم و متشابه است. این واژه، علاوه بر معنای تعبیر، تأویل خواب و تأویل آیات متشابه و حتی محکم، یک معنای خاص دارد. معنای خاص این واژه، فرا رسیدن قیامت و دیدن عذاب الهی در قیامت است که این نکته در آیات دیگر مطرح شده است.

هدف پژوهش حاضر تبیین فقهی مضمون آیه سوم سوره نساء و بررسی اختلاف نظر در تاریخ‌گذاری دقیق آن است. روش تحقیق توصیفی-تحلیلی بوده و نتایج نشان داد که زمان تقریبی نزول آیات مورد بررسی، مربوط به زمان بعد از جنگ اُحد و اواخر سال سوم و اوایل سال چهارم هجرت می‌باشد. موضوعات مطرح شده در این آیات، بیشتر روابط اجتماعی بین مسلمانان است. این نوع ارتباط مربوط به دوره بعد از هجرت و دوره ده ساله نبوت پیامبر اسلام (ص) است. موضوع دیگر مطرح در این آیات، مربوط به سرپرستی و رسیدگی به امور زنان و کودکان بی‌سرپرست است که با ازدواج مجدد زنان بی‌سرپرست، یک حامی و مربی برای فرزندانشان فراهم می‌شد.

فهم و تفسیرمحور کانونی مباحث دو دانشِ تفسیر و هرمنوتیک و بر ارکان چهارگانۀ مؤلّف، متن، مفسّر و زمینه استوار است. هرمنوتیک آوردگاه دیدگاه‌های جدید در حوزه فهم و تفسیر است. این نظریه­ها با مبانی و اصول مفسّران اسلامی گاه بر سازشند و گاه در چالش. تعیین امکان تعامل و هم­افزایی یافته­های علوم جدید با یکدیگر یا ستیز و تقابل آن­ها، مستلزم تطبیق مبانی آن­ها و مؤیّد ضرورت تحقیق در این عرصه است. این مقاله با روش توصیفی – تحلیلی و با هدف بررسی و تحلیل تطبیقی مبانی آرای مفسّر معاصر اسلامی «طباطبایی» با هرمنوتیست معاصر غربی «هرش» در صدد دست­یابی به پاسخ این پرسش اصلی است که مطالعۀ تطبیقی مبانی آرای طباطبایی با هرش در حوزۀ فهم و تفسیر به چه نتیجه­ای می­انجامد؟ نتیجۀ نهایی نشان داد که مبانی ­آن­ها در چهار محور نقش مؤلّف، متن، مفسّر و زمینه در فرایند فهم و تفسیرِ متن، دارای قرابت نسبی است نه حداکثری. اهمّ وجوه اشتراک مبانی آن­ها در روش­مندی تفسیر، قصد مؤلّف از تولید متن، دلالت الفاظ و قابلیّت باز­آفرینی معنا، فهم­پذیری و پیوند­های معنایی متن، نقش ابزاری زبان، کاربست دور هرمنوتیکی؛ و اهمّ اختلاف آن­ها در ثبات و قطعیّت یا سیالیّت تفسیر متن، حدود تأثیر پیش­دانسته­ها، علاقه­ها و انتظارات مفسّر در فهم و همچنین پذیرش یا ردّ نظریۀ تاریخ­مندی فهم متن است.

تأثير جنسيت در فهم متون يكي از مباحثي است كه در دهه هاي اخير در حوزة فهم متون ديني مطرح شده است. با ورود دانش هاي فمينيستي، اين نظريه حتي تا خوانش زنانة متون ديني و اسلامي پيش رفته است. آمنه ودود (1952, Wadud Amina) ، نومسلمان امريكايي افريقايي‌تبار، يكي از محققان فعال در اين حوزه است كه قرآن را كانون اصلي كارش قرار داده است. مقالة حاضر به بررسي ديدگاههاي آمنه ودود در مهمترين اثرش قرآن و زن اختصاص دارد. ودود در اين اثر مدعي شده است آنچه تاكنون در سنت اسلامي در حق زنان اعمال ميشده، چندان عادلانه نبوده و اين امر بيش از هر چيز ناشي از اين واقعيت بوده كه تفاسير قرآن يكسره به دست مردان نوشته شده و مطابق با فهم و نيازها و دغدغههاي آنان سامان يافته است. در نتيجه، وي كوشيده است از طريق بازخواني قرآن، مطابق با فهم و انتظارات زنان در دنياي جديد، به تفسيري نو از برخي مفاهيم و احكام اسلامي دربارة زنان دست يابد.